Jakie są ogólne zasady stosowania szczepionek?

Liczne szczepienia mogą być stresem dla każdej osoby szczepionej, jednak dziecko odczuwa znacznie silniejszy strach przed zastrzykiem, niż osoba dorosła. Wynika to nie tylko z efektu bólowego i dyskomfortu związanego z ukłuciem igłą, ale także z powodu braku zrozumienia celu i konieczności tego zabiegu medycznego. Dodatkowo czynnikami wzmagającymi stres u dziecka jest sama sytuacja – gabinet lekarski lub zabiegowy w przychodni lekarskiej, konieczność rozebrania się, obecność obcych osób i widok innych płaczących dzieci.

Zmniejszenie tego stresu i bólu, a tym samym poprawę komfortu szczepionego dziecka, uzyskać można stosując metody farmakologiczne i niefarmakologiczne:

• U noworodków i niemowląt na miejsce planowanego wstrzyknięcia można nałożyć krem znieczulający (krem Emla), najlepiej jeszcze w domu przed przyjściem do poradni, około godzinę przed szczepieniem, W przeprowadzonych badaniach klinicznych wykazano, że krem Emla nie wpływa na odpowiedź immunologiczną szczepionki. Efekt przeciwbólowy można także osiągnąć, podając dziecku podczas szczepienia lub krótko przed szczepieniem słodkie płyny (np. roztwór sacharozy) lub przystawiając je do piersi.
• Podczas podawania kilku szczepionek w czasie tej samej wizyty, w ostatniej kolejności warto podawać preparaty powodujące największy ból (tj. szczepionki przeciw pneumokokom, odrze, śwince i różyczce (MMR) oraz wirusowemu zapaleniu wątroby typu B).
• U starszych niemowląt i dzieci w wieku przedszkolnym warto pamiętać o odwracaniu uwagi dziecka w trakcie wykonywania szczepienia, na przykład zabawką, ulubioną książeczką, śpiewaniem, wyświetlaniem bajki na ekranie monitora, itp. Dzieci w wieku przedszkolnym warto przygotować do zabiegu szczepienia poprzez rozmowę. W domowym zaciszu rodzice wspólnie z dzieckiem mogą omówić poszczególne etapy wizyty: od badania kwalifikacyjnego po szczepienie. Jeżeli dodatkowo rodzice wytłumaczą dziecku sens szczepienia, pomogą mu oswoić i zmniejszyć lęk. Bardzo pomocne mogą tu okazać się filmiki lub opowiadania adresowane do dzieci, takie jak „Opowieść o Stasiu i Strachu”.
• Przed wykonaniem szczepienia miejsce planowanego wkłucia można głaskać lub lekko pocierać, aby zmniejszyć powstawanie i transmisję impulsów bólowych przewodzonych przez unerwioną tkankę podskórną, a  także ograniczyć skurcz mięśni w trakcie wprowadzania igły.
• W badaniach klinicznych wykazano też, że niemowlęta i małe dzieci, podtrzymywane i przytulane na kolanach opiekuna podczas szczepienia w pozycji półleżącej lub siedzącej, mniej odczuwają ból związany zwłaszcza z domięśniowym podaniem szczepionki. Warto dodać, że niezbędny jest spokój i opanowanie opiekuna, bo dziecko bardzo szybko wyczuwa zdenerwowanie i lęk rodziców/opiekunów, co wywołuje jego niepokój i płacz.

Takie postępowanie pozwala zabezpieczyć dziecko przed odczuwaniem bólu podczas wstrzyknięcia lub przynajmniej zmniejszyć to odczucie, a także ogranicza nieprzyjemne doznania ogólne związane z zabiegiem szczepienia.

Na zmniejszenie liczby wkłuć i wizyt związanych ze szczepieniami, a więc także ograniczenie bólu i stresu, może wpłynąć również zastosowanie szczepionek skojarzonych, które pozwalają na podanie w jednym wstrzyknięciu szczepionki przeciwko kilku chorobom zakaźnym.

Należy też podkreślić, że miła i fachowa opieka lekarza i pielęgniarki podczas wizyty związanej ze szczepieniami, w znacznym stopniu może przyczynić się do eliminacji stresu związanego z przeprowadzeniem szczepienia.

W przypadku niektórych szczepionek na rynku dostępne są różne preparaty które są sobie równorzędne lub nieznacznie się różnią.

Szczepionki służące do realizacji obowiązkowych szczepień ochronnych , zakupuje Minister Zdrowia zgodnie z przepisami o zamówieniach publicznych (zgodnie z art. 18 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi).

Przepisy nie wykluczają jednakże podania szczepionki wybranej inną drogą. Można wybrać do szczepień obowiązkowych szczepionkę inną niż nabyta przez Ministra Zdrowia, w takim wypadku ponoszą koszt jej zakupu (zgodnie z art. 18 ust. 9 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi). Rodzice mogą więc proponować inną szczepionkę czy pytać lekarza jakie preparaty szczepionkowe można zastosować w danym przypadku, a lekarz może przeprowadzić szczepienie z wykorzystaniem innego preparatu niż proponowana przez Ministra Zdrowia. Zastosowana w takim przypadku szczepionka musi być dopuszczona do obrotu zgodnie z obowiązującymi przepisami ustawy Prawo Farmaceutyczne oraz odpowiadać merytorycznym wymogom danego szczepienia, wytyczonym Programem Szczepień Ochronnych.

Należy jednakże podkreślić, że wybór szczepionki ostatecznie należy do lekarza, ponieważ  , lekarz ma obowiązek wykonywać zawód zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością (zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty). Lekarz powinien również zachować warunki podawania szczepionki, określone przez producenta w jej Charakterystyce Produktu Leczniczego (ChPL), w odniesieniu do indywidualnej sytuacji klinicznej szczepionego dziecka, uwzględniając ewentualne przeciwwskazania. Oczywiście powinien przy tym przekazać rodzicom informacje o szczepieniu, uzasadniające wybór danej szczepionki, dotyczące jej ewentualnych działań niepożądanych oraz zasad postępowania w takiej sytuacji.

Powyższe zasady postępowania zgodne są również z Kodeksem Etyki Lekarskiej (KEL), w którym w art. 6 zapisano, że lekarz ma swobodę w wyborze metod, które uzna za najskuteczniejsze, a w art. 57, że lekarzowi nie wolno się posługiwać metodami uznanymi przez naukę za szkodliwe, bezwartościowe lub niezweryfikowane naukowo, wybierając zaś metodę diagnostyki lub terapii lekarz powinien się kierować przede wszystkim kryterium jej skuteczności oraz bezpieczeństwa osoby im poddawanej, a także nie narażać tej osoby na nieuzasadnione koszty. Z norm tych wynika zatem, iż lekarz nie powinien ulegać sugestiom (np. rodziców) odnośnie do użycia danej szczepionki, jeśli propozycja ta pozostawałaby w sprzeczności z przyjętymi standardami postępowania.

Źródła:

• Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. z 2016 r., poz. 1866).
• Kubiak R., Podstawy prawne realizacji szczepień ochronnych. Warsztaty edukacyjne: szczepienia w praktyce lekarskiej – od sytuacji klinicznej do optymalnej decyzji,     Medycyna Praktyczna, Kraków 2010.
• Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz. U. z 2017 r., poz. 125).
• Kodeks Etyki Lekarskiej.