Jakie są ogólne zasady stosowania szczepionek?

Podsumowanie

O podaniu szczepionki każdorazowo decyduje lekarz na podstawie prawidłowo przeprowadzonej kwalifikacji. Podczas wizyty szczepiennej lekarz zbiera wywiad dotyczący ewentualnych przeciwwskazań przed zaszczepieniem, informuje o szczepieniach zalecanych oraz możliwości wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych. Gabinet lekarski powinien być wyposażony w sprzęt reanimacyjny.

Pamiętaj, że:

  • Szczepionkę może podać tylko wykwalifikowany personel medyczny na podstawie kwalifikacji lekarskiej,
  • Istnieją bardzo nieliczne przeciwwskazania do podania szczepienia, m.in. silne reakcje alergiczne na składniki szczepionki (w tym wstrząs anafilaktyczny) lub poważny odczyn po poprzedniej dawce tej samej szczepionki,
  • Szczepionki można dowolnie łączyć, należy jedynie pamiętać o zachowaniu minimalnego odstępu 4 tygodni przy podaniu dwóch szczepionek żywych.

Bardzo rzadko występują rzeczywiste przeciwwskazania do podania szczepienia. Są to m.in. silne reakcje alergiczne na składniki szczepionki (w tym wstrząs anafilaktyczny) lub poważny odczyn po poprzedniej dawce tej samej szczepionki. Pozostałe przeciwwskazania, np. choroba przebiegająca z wysoką gorączką lub zaostrzenie choroby przewlekłej, są przejściowe.

Szczepionki powinny być podawane zgodnie ze schematem opisanym w Charakterystyce Produktu Leczniczego i ulotce. Można podawać kilka szczepionek jednocześnie, a czasami jest to wręcz wskazane. Należy jedynie pamiętać, żeby przy podawaniu dwóch szczepionek zawierających żywe (atenuowane) wirusy zachować co najmniej 4-tygodniowy odstęp. Nie powinno się skracać zalecanych minimalnych odstępów między kolejnymi dawkami tej samej szczepionki. Nie jest natomiast problemem wydłużanie tego odstępu w uzasadnionych przypadkach.

W niektórych przypadkach można w ramach kwalifikacji do szczepienia sprawdzić poziom przeciwciał ochronnych i podać szczepionkę gdy poziom ochrony jest niewystarczający.

Jak powinna przebiegać prawidłowa kwalifikacja dziecka/osoby dorosłej do szczepienia?

Każde dziecko i osoba dorosła zgłaszająca się w celu przeprowadzenia szczepienia obowiązkowego lub zalecanego musi przejść kwalifikacyjne badanie lekarskie. Badanie lekarskie jest ważne 24 godziny i ma na celu wykrycie ewentualnych przeciwwskazań do szczepienia, opóźnienie wykonania szczepienia, modyfikację schematu szczepień. Istotne jest w czasie kwalifikacji zminimalizowanie ryzyka wystąpienia niepożądanego odczynu poszczepiennego (NOP) i zapewnienie maksymalnej skuteczności szczepienia.

Kwalifikacja składa się z badania podmiotowego (wywiad) i przedmiotowego (badanie fizykalne).

Istotnym elementem kwalifikacji jest dokładny wywiad. Ważna jest ocena stanu zdrowia dziecka, uczuleń na leki, pokarmy lub szczepionki, oraz ciężkich reakcji po szczepieniu. Lekarz powinien ustalić czy dziecko choruje przewlekle np. na astmę lub inną chorobę płuc, choroby serca, nerek, krwi, cukrzycę. Czy u dziecka lub rodzeństwa występowały drgawki lub inne objawy ze strony układu nerwowego, czy dziecko choruje na nowotwór, białaczkę, ma zaburzenia odporności (HIV), czy jest leczone glikokortykoidami, lekami cytostatycznymi, czy jest poddawane napromienianiu lub leczeniu biologicznemu (np., z powodu nieswoistego zapalenia jelit lub zapalenia stawów). Informacja o przetoczeniu krwi lub preparatów krwiopochodnych jest istotna przy kwalifikacji przed podaniem żywych szczepionek przeciwko odrze i ospie wietrznej.

Szczególnej uwagi wymaga kwalifikacja do szczepienia przed podaniem szczepionek żywych (np. BCG, rotawirusom, przeciw odrze, śwince i różyczce, ospie wietrznej).  W tej sytuacji należy wykluczyć wrodzone i nabyte zaburzenia odporności, w tym również wynikające z podawania leków obniżających odporność (tzw. leków immunosupresyjnych).

Do procesu kwalifikacji do szczepienia należy również rozmowa o ryzyku potencjalnych odczynów poszczepiennych (NOP). Lekarz powinien wyjaśnić, że podejrzenie NOP obejmuje każdą niekorzystną sytuację zdrowotną, która wystąpiła po szczepieniu., zwykle w okresie 4 tygodni. Ważne jest informowanie, że większość NOP nie jest spowodowana działaniem szczepionki, mają związek czasowy a nie przyczynowy, mogą być spowodowane inną chorobą.

Pamiętaj, że:

  • badanie kwalifikacyjne jest podstawą zapewnienia jak najwyższego bezpieczeństwa szczepień,
  • lekarskie badanie kwalifikacyjne powinno poprzedzać każde szczepienie,
  • w przypadku zakwalifikowania pacjenta do szczepienia może być ono przeprowadzone w przeciągu maksymalnie 24 godzin.

Jakie są przeciwwskazania do szczepień?

  • Przeciwwskazanie jest to stan, w którym nie należy wykonywać szczepienia, gdyż wiąże się to z dużym ryzykiem ciężkiego niepożądanego odczynu poszczepiennego (NOP). Może dotyczyć wszystkich szczepionek lub niektórych preparatów szczepionkowych. Może być trwałe lub czasowe, wtedy szczepienie wykonuje się po ustąpieniu przeciwwskazania.
  • Sytuacja wymagająca szczególnej ostrożności jest to stan, w którym ryzyko ciężkiego NOP jest niższe niż w przypadku przeciwwskazania, ale wyższe niż w innej sytuacji. Oznacza także stan, w którym można spodziewać się istotnie osłabionej odpowiedzi poszczepiennej. Szczepionka może być podana, jeśli indywidualna korzyść z wykonania szczepienia przewyższa ryzyko wystąpienia NOP lub niepełnej odpowiedzi immunologicznej.

Uniwersalnym przeciwwskazaniem do szczepienia jest reakcja anafilaktyczna po podaniu poprzedniej dawki szczepionki lub reakcja anafilaktyczna na jakikolwiek składnik szczepionki.

W przypadku choroby przebiegającej z wysoką gorączką lub zaostrzenia choroby przewlekłej powinno się poczekać do czasu ustąpienia objawów i poprawy stanu pacjenta.

Przeciwwskazaniami do podania konkretnej szczepionki może być również:

  • nadwrażliwość na składniki wchodzące w skład szczepionki,
  • niepożądany odczyn poszczepienny po podaniu poprzedniej dawki szczepionki.

Szczepionek żywych nie należy podawać w przypadku:

  • ciężkich wrodzonych i nabytych niedoborów odporności,
  • białaczki, chłoniaków,
  • uogólnionego procesu nowotworowego,
  • chemioterapii, radioterapii, wysokiej dawki sterydów,
  • przeszczepienia szpiku,
  • transplantacji narządów,
  • ciąży.

Jakie stany i choroby nie przeszkadzają w podawaniu szczepionek?

Przeciwwskazaniem do szczepień nie są:

  • zakażenia górnych dróg oddechowych lub biegunka z gorączką poniżej 38,5 °C, oraz inne mało nasilone dolegliwości,
  • alergia, astma lub inne objawy atopii, katar sienny,
  • wcześniactwo, niska masa ciała u niemowląt,
  • niedożywienie,
  • karmienie piersią,
  • wywiad rodzinny, wskazujący na występowanie drgawek w rodzinie,
  • antybiotykoterapia, niskie dawki sterydów lub miejscowe ich stosowanie (np. na skórę lub wziewnie),
  • zapalenie skóry, wyprysk lub miejscowe zakażenie skóry,
  • przewlekłe choroby serca, płuc, nerek i wątroby,
  • stabilny stan neurologiczny w chorobach układu nerwowego, tj. porażenie mózgowe i zespół Downa,
  • żółtaczka noworodkowa.

Jakie odstępy powinniśmy zachować między kolejnymi dawkami tej samej szczepionki?

Zgodnie z ogólnymi zasadami dotyczącymi podawania szczepionek wynika, że zalecanym odstępem między kolejnymi dawkami jest odstęp większy niż 4 tygodnie. Zwiększanie odstępów między dawkami tej samej szczepionki zwiększa skuteczność,a skracanie ją zmniejsza. Opóźnienie w podaniu kolejnej dawki w całym schemacie szczepienia może być długie. Nie ma tutaj przedawnienia.  Skracanie odstępów nie jest zalecane. Skrócenie odstępu powyżej 4 dni łączy się z koniecznością powtórzenia dawki.

Każda dawka szczepionki podana w przeszłości jest ważna.

W przypadku przerwanego schematu szczepienia, nie powtarzamy całego schematu od początku. Podajemy brakujące dawki.

Jakie odstępy powinniśmy zachować między różnymi szczepionkami?

Według ogólnych rekomendacji dotyczących podawania szczepień, różne szczepionki zabite (inaktywowane) można podawać w dowolnym odstępie czasu lub w czasie tej samej wizyty. Również można dowolnie łączyć podanie szczepionek zabitych ze szczepionkami żywymi. Natomiast przy podawaniu różnych szczepionek żywych można je podać w czasie tej samej wizyty lub zachowując między nimi odstęp czasu nie krótszy niż 4 tygodnie.

Odstępy między różnymi szczepionkami:

  • szczepionki zabite – odstęp dowolny,
  • szczepionki żywe – odstęp powyżej 4 tygodni,
  • szczepionka żywa i zabita – odstęp dowolny.

Czy można skracać odstępy między podawaniem kolejnych dawek tej samej szczepionki?

Szczepionka powinna być podawana zgodnie ze schematem szczepień przedstawionym w Charakterystyce Produktu Leczniczego i ulotce.

Zgodnie z ogólnymi międzynarodowymi wytycznymi dotyczącymi szczepień ochronnych nie powinno się skracać minimalnych odstępów pomiędzy kolejnymi dawkami tej samej szczepionki zalecanych przez producenta.

Można zaakceptować skrócenie odstępu nieprzekraczające 4 dni. Jeżeli kolejną dawkę szczepionki podano w odstępie 5 lub więcej dni wcześniej, niż wynosi minimalny odstęp między dawkami tej samej szczepionki, dawki tej nie zalicza się do schematu szczepień, należy ją powtórzyć.

W sytuacjach wyjątkowych związanych np. z planowaną podróżą i zaleceniem jak najszybszego zabezpieczenia przed daną chorobą lub koniecznością wykonania zabiegu operacyjnego, w niektórych przypadkach można zastosować przyspieszone schematy szczepień, np.:

  • przyśpieszony schemat uodpornienia przeciw wzw B: 3 dawki podawane w odstępach: pierwsza dawka, po 7 dniach druga dawka, po 21 dniach trzecia dawka i po 12 miesiącach czwarta dawka,
  • przyśpieszony schemat uodpornienia przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu: 3 dawki podawane w odstępach: pierwsza dawka, po 2 tygodniach druga dawka, po 5-12 miesiącach trzecia dawka.

Czy można wydłużać odstępy między podaniem kolejnych dawek szczepionki?

Odstępy określone w ChPL między podaniem kolejnych dawek szczepionki podawane są w postaci zakresu czasowego „od….do…” lub jako określony okres, wówczas odstępy między kolejnymi dawkami szczepienia są odstępami minimalnymi, nie określono maksymalnych odstępów między dawkami szczepienia podstawowego, co oznacza, że kolejną dawkę szczepionki należy podać, gdy tylko będzie to możliwe i dokończyć cały schemat szczepienia zachowując zalecane odstępy między kolejnymi dawkami.

Jeżeli opóźnienie szczepienia wynika z niedostępności danego produktu na rynku, należy postępować zgodnie z powyższymi zaleceniami. W szczególnej sytuacji, gdy istnieje pilna potrzeba uodpornienia, wynikająca z zagrożenia epidemicznego lub indywidualnych wskazań, a jest dostępna inna szczepionka o porównywalnym składzie, można szczepienie kontynuować lub dokończyć tą szczepionką, chyba, że producent w Charakterystyce Produktu leczniczego zastrzegł inaczej. Priorytetem jest zaszczepienie. Szczepienia nie należy odraczać tylko dlatego, że nie dysponujemy taką samą szczepionką.

W przypadku przerwania realizowanego schematu szczepień nie należy rozpoczynać szczepienia od nowa, a zaszczepić w najbliższym, dogodnym terminie. Takie postępowanie wynika z wieloletnich obserwacji, że wydłużenie odstępu pomiędzy kolejnymi dawkami tej samej szczepionki nie wpływa negatywnie na rozwój odpowiedzi immunologicznej.

Nie należy podawać również dodatkowej dawki poza liczbę dawek przewidzianych w schemacie szczepień ani powtarzać cyklu szczepień.

Udowodniono, że w przypadku szczepionki przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu b opóźnienie wynoszące nawet kilka lat między kolejnymi dawkami nie wpływa na ostateczną odpowiedź poszczepienną.

Jakie argumenty przemawiają za nierozdzielaniem szczepień na oddzielne wizyty?

Realizacja Programu Szczepień Ochronnych u dzieci przewiduje podawanie szczepionek skojarzonych (przeciw więcej niż jednej chorobie) oraz podawanie więcej niż jednej szczepionki w trakcie tej samej wizyty. Pozwala to na uodpornienie przeciw różnym chorobom zakaźnym w możliwie najkrótszym czasie. Zarówno szczepionki skojarzone, jak i równoczasowe podawanie różnych szczepionej jest dla dziecka bezpieczne.

  • Dlaczego na tej samej wizycie „szczepiennej” podawanych jest kilka szczepionek?

Uzyskanie pełnej ochrony przed chorobami zakaźnymi wymaga zwykle podania kilku dawek tej samej szczepionki (w określonych odstępach czasu). Poza tym już w pierwszym roku życia dziecko powinno nabyć odporność na różne choroby zakaźne. Dlatego Program Szczepień Ochronnych przewiduje podanie dziecku w pierwszym roku życia tylu szczepionek. Gdyby realizację kalendarza szczepień zaplanować tak, aby na jednej wizycie podawać tylko jedną szczepionkę, wizyt „szczepiennych” byłoby znacznie więcej. Spowodowałoby to także opóźnienie w uzyskaniu odporności.

  • Co to są szczepionki skojarzone?

Szczepionki skojarzone pozwalają na uzyskanie odporności na więcej niż jedną chorobę zakaźną. Przykładem może być szczepionka DTP przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi czy szczepionka MMR przeciw odrze, śwince, różyczce. Niektóre szczepionki określa się mianem wysoko skojarzonych, są to tzw. szczepionki „5w1” (przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, Haemophilus influenzae typ b) i „6w1” (przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, Haemophilus influenzae typ b, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B). Dzięki szczepionkom skojarzonym można ograniczyć liczbę ukłuć.

  • Czy szczepionki skojarzone można zastąpić pojedynczymi szczepionkami?

Praktycznie nie jest to możliwe w przypadku szczepionek skojarzonych. Istnieje pojedyncza szczepionka przeciw tężcowi czy przeciw błonicy, ale nie ma takiej szczepionki przeciw krztuścowi, toteż nie można podzielić szczepionki przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi i podać oddzielnie jej składników. Niedostępne są także szczepionki przeciw odrze, przeciw śwince i przeciw różyczce, czyli jedyną możliwość uodpornienia przeciw tym trzem chorobom stanowi użycie szczepionki skojarzonej. Natomiast zamiast preparatów „5w1” i „6w1” można podać 2 lub 3 inne szczepionki.

  • Czy podawanie szczepionek skojarzonych i kilku szczepionek na jednej wizycie jest bezpieczne i nie stanowi „obciążenia” układu immunologicznego?

Tak, w wielu badaniach potwierdzono bezpieczeństwo takiego postępowania nawet u najmłodszych dzieci, w tym wcześniaków. Nie należy się też obawiać nadmiernego  „obciążenia” układu odporności, bo nawet podanie kilku szczepionek tego samego dnia angażuje jedynie ułamek mechanizmów immunologicznych organizmu. Co więcej, niektóre szczepionki skojarzone (te zawierające bezkomórkowy składnik krztuścowy) zawierają o wiele mniej antygenów (białek) niż szczepionka przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi z pełnokomórkowym składnikiem krztuśca.

Jak należy podawać szczepionki?

Na zmniejszenie stresu i poprawę zaufania do szczepionek i szczepień wpływa także stosowanie się do zaleceń producenta, dotyczących odpowiedniej techniki i sposobu podania szczepionki.

Poniższe zalecenia dotyczące drogi i okolicy anatomicznej podania szczepionek oraz ich dawek zostały opracowane na podstawie wyników badań klinicznych, wiedzy teoretycznej i doświadczenia klinicznego:

  • Szczepionkę należy podać w odpowiednie miejsce oraz odpowiednio dobraną igłą, biorąc pod uwagę wiek oraz masę mięśniową pacjenta, aby zapewnić odpowiednią głębokość podania szczepionki – zbyt płytkie podanie szczepionki może wywołać silniejszą miejscową reakcję zapalną. Niemowlętom (do ukończenia 12. mż.) szczepionki podajemy w przednio-boczną część uda, dzieciom w 2 roku życia w przednio-boczną część uda lub mięsień naramienny, starszym dzieciom, o ile pozwala na to masa mięśniowa, miejscem wstrzyknięcia powinien być mięsień naramienny.
  • Szczepionkę należy podawać szybko, bez aspiracji, co wynika z braku dużych naczyń krwionośnych w miejscach wskazanych do aplikowania szczepionek, a pozwala skrócić czas wykonywania wstrzyknięcia, redukując ból i dyskomfort.

Jakie odstępy czasu należy zachować pomiędzy podaniem preparatów zawierających przeciwciała a podaniem szczepionki?

Preparaty krwiopochodne (preparaty krwi, osocza oraz immunoglobuliny) zawierają swoiste przeciwciała przeciw wielu  chorobom zakaźnym.

Znane są doniesienia dotyczące braku odpowiedzi immunologicznej na szczepienie przeciwko odrze i ospie wietrznej wówczas, gdy dziecko lub osoba dorosła otrzymała preparaty gammaglobulin, dlatego po przetoczeniu krwi lub podaniu immunoglobuliny szczepienie przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) oraz przeciw ospie wietrznej należy odroczyć na 3–11 miesięcy (w zależności od preparatu i dawki terapeutyku).

Podanie preparatów krwi, osocza oraz immunoglobulin nie ma wpływu na odpowiedź poszczepienną po podaniu szczepionki przeciw wzwB, dlatego możliwe jest szczepienie w czasie immunoterapii.
W przypadku szczepienia innymi szczepionkami żywymi dostępnymi w Polsce (np. przeciw gruźlicy, rotawirusom, żółtej gorączce), tak przed szczepieniem jak i po szczepieniu można stosować preparaty zawierające przeciwciała.

W jakim czasie po przebytej chorobie można wykonać szczepienie?

Tak jak w każdym przypadku decyzja o szczepieniu powinna być podejmowana w oparciu o dokładną ocenę aktualnego stanu zdrowia pacjenta.

Szczepienie można a nawet należy wykonać, jak najszybciej po ustąpieniu ostrych objawów choroby, po ustąpieniu zaostrzenia choroby przewlekłej lub jej ewentualnych powikłań stanowiących okresowe przeciwwskazanie do szczepienia. Po hospitalizacji w wyniku poważnej choroby szczepienie można realizować po okresie 3-4 tygodni.

Szczepienie można wykonać w następujących sytuacjach stanu klinicznego pacjenta:
•  ostrych chorób zakaźnych o lekkim przebiegu z gorączką lub bez gorączki,
•  niewielkiej gorączki, która wystąpiła po podaniu poprzedniej dawki szczepionki,
•  w czasie prowadzonej terapii antybiotykami,
•  w czasie leczenia przeciwpasożytniczego,
•  w okresie rekonwalescencji po chorobie, np. ospie wietrznej lub bakteryjnej chorobie zakaźnej.

Czy można zamiennie podawać szczepionki różnych producentów?

Zgodnie z ogólnymi zaleceniami dotyczącymi szczepień cały cykl szczepienia podstawowego powinien być realizowany preparatem tego samego typu i tego samego producenta.
Wyniki badań dotyczące bezpieczeństwa oraz immunogenności szczepionek przeciw wzwB, wzwA oraz Hib wskazują, że produkty różnych producentów podawane w schemacie szczepienia stymulują ochronne miana przeciwciał, podobnie jak szczepionki tego samego producenta, dlatego też w tych przypadkach można zamiennie podawać preparaty różnych producentów.

W szczególnych sytuacjach (np. braku dostępności szczepionki na rynku) lub jeżeli nie wiemy jaką szczepionkę dziecko otrzymało wcześniej, dopuszczalne jest dokończenie szczepienia szczepionką o maksymalnie podobnym składzie tego samego producenta, a jeżeli to niemożliwe szczepionką o takim samym lub maksymalnie podobnym składzie innego producenta. Generalna zasada dotycząca wszystkich szczepionek mówi bowiem, że szczepienia nie należy odraczać tylko dlatego, że nie znamy producenta preparatu wcześniej stosowanego u danego pacjenta lub nie dysponujemy taką szczepionką.  Przykładem takiej sytuacją są okresowe trudności z dostępnością do szczepionek z bezkomórkowym składnikiem krztuścowym.

Jak należy udokumentować przeprowadzenie szczepienia?

Informacje na temat przeprowadzonych szczepień powinny być umieszczone w karcie uodpornienia, w książeczce szczepień i dokumentacji medycznej.

W karcie uodpornienia dokonywana jest adnotacja lekarza o powiadomieniu rodzica/prawnego opiekuna dziecka/pełnoletniej osoby szczepionej o obowiązku poddania się wybranym szczepieniom ochronnym oraz poinformowaniu o szczepieniach zalecanych. W dokumentacji medycznej pacjenta odnotowywane są informacje o woli lub sprzeciwie wykonania szczepienia obowiązkowego lub zalecanego, a także informacje lekarza, dotyczące badania kwalifikacyjnego i szczepienia.

Fakt wykonania szczepień obowiązkowych lub zalecanych w innej placówce jest odnotowywany w karcie uodpornienia na podstawie zaświadczenia lekarskiego o wykonaniu szczepień (przedstawione zaświadczenie lekarskie jest dołączane do karty uodpornienia).

W książeczce szczepień odnotowywane są: data i godzina wykonania szczepienia, nazwa szczepionki, nr serii szczepionki, podpis osoby wykonującej szczepienie. W karcie uodpornienia odnotowywane są te same informacje, a dodatkowo: miejsce podania szczepionki. Wpisy w karcie uodpornienia oraz książeczce szczepień powinny być prowadzone czytelnym pismem odręcznym. Jeżeli to możliwe w wielu sytuacjach wpisy są uzupełniane etykietą z opakowania bezpośredniego szczepionki z nazwą handlową i numerem serii.

Wpisy w karcie uodpornienia oraz książeczce szczepień powinny być ze sobą zgodne.

Karty uodpornienia są przechowywane w  kartotece placówki zdrowotnej w sposób umożliwiający łatwe odnalezienie. Książeczka szczepień może być częścią książeczki zdrowia lub oddzielnym dokumentem.

Prawidłowe dokumentowanie zaszczepienia pacjenta szczepionkami obowiązkowymi i zalecanymi jest podstawowym dowodem odbytych szczepień i stanu uodpornienia pacjenta.

W przypadku zagubienia lub zniszczenia książeczki szczepień możliwe jest wydanie jej duplikatu na podstawie karty uodpornienia.

W przypadku jakich szczepionek do oceny odporności poszczepiennej można wykorzystać poziom przeciwciał?

Ocena stężenia przeciwciał stanowi pomoc w określeniu historii szczepień i stanu uodpornienia, szczególnie w sytuacji braku dokumentacji dotychczasowych szczepień.
W przypadku niektórych chorób ograniczoną pomocą przy ocenie odporności poszczepiennej może być pomiar przeciwciał metodą ELISA. Jeżeli występuje określona korelacja seroprotekcji, a więc wiemy, że określone stężenie przeciwciał chroni przed zachorowaniem, możemy wyniki poziomu przeciwciał wykorzystać jako dowód uodpornienia/braku uodpornienia.
Przykłady poziomów ochronnych przeciwciał w surowicy wykrywanych metodą ELISA, które chronią przed zachorowaniem i stanowią informację, że osoba chorowała lub została zaszczepiona:

  •  wzw B: ≥10 mIU/ml,
  • wzw A: ≥10 mIU/ml,
  • błonica: >0,1 IU/ml,
  • tężec: >0,1 IU/ml,
  • Hib: 0,15 µg/ml (wykonywany w nielicznych laboratoriach),
  • ospa wietrzna: 5,00 IU/ml.

Należy pamiętać, że informacja o poziomie przeciwciał jest informacją dotyczącą odporności w danym czasie.

Jak zmniejszyć ból i pomóc dziecku przezwyciężyć strach związany ze szczepieniem?

Liczne szczepienia mogą być stresem dla każdej osoby szczepionej, jednak dziecko odczuwa znacznie silniejszy strach przed zastrzykiem, niż osoba dorosła. Wynika to nie tylko z efektu bólowego i dyskomfortu związanego z ukłuciem igłą, ale także z powodu braku zrozumienia celu i konieczności tego zabiegu medycznego. Dodatkowo czynnikami wzmagającymi stres u dziecka jest sama sytuacja – gabinet lekarski lub zabiegowy w przychodni lekarskiej, konieczność rozebrania się, obecność obcych osób i widok innych płaczących dzieci.

Zmniejszenie tego stresu i bólu, a tym samym poprawę komfortu szczepionego dziecka, uzyskać można stosując metody farmakologiczne i niefarmakologiczne:

  • U noworodków i niemowląt na miejsce planowanego wstrzyknięcia można nałożyć krem znieczulający (krem Emla), najlepiej jeszcze w domu przed przyjściem do poradni, około godzinę przed szczepieniem, W przeprowadzonych badaniach klinicznych wykazano, że krem Emla nie wpływa na odpowiedź immunologiczną szczepionki. Efekt przeciwbólowy można także osiągnąć, podając dziecku podczas szczepienia lub krótko przed szczepieniem słodkie płyny (np. roztwór sacharozy) lub przystawiając je do piersi.
  • Podczas podawania kilku szczepionek w czasie tej samej wizyty, w ostatniej kolejności warto podawać preparaty powodujące największy ból (tj. szczepionki przeciw pneumokokom, odrze, śwince i różyczce (MMR) oraz wirusowemu zapaleniu wątroby typu B).
  • U starszych niemowląt i dzieci w wieku przedszkolnym warto pamiętać o odwracaniu uwagi dziecka w trakcie wykonywania szczepienia, na przykład zabawką, ulubioną książeczką, śpiewaniem, wyświetlaniem bajki na ekranie monitora, itp. Dzieci w wieku przedszkolnym warto przygotować do zabiegu szczepienia poprzez rozmowę. W domowym zaciszu rodzice wspólnie z dzieckiem mogą omówić poszczególne etapy wizyty: od badania kwalifikacyjnego po szczepienie. Jeżeli dodatkowo rodzice wytłumaczą dziecku sens szczepienia, pomogą mu oswoić i zmniejszyć lęk. Bardzo pomocne mogą tu okazać się filmiki lub opowiadania adresowane do dzieci, takie jak „Opowieść o Stasiu i Strachu”.
  • Przed wykonaniem szczepienia miejsce planowanego wkłucia można głaskać lub lekko pocierać, aby zmniejszyć powstawanie i transmisję impulsów bólowych przewodzonych przez unerwioną tkankę podskórną, a  także ograniczyć skurcz mięśni w trakcie wprowadzania igły.
  • W badaniach klinicznych wykazano też, że niemowlęta i małe dzieci, podtrzymywane i przytulane na kolanach opiekuna podczas szczepienia w pozycji półleżącej lub siedzącej, mniej odczuwają ból związany zwłaszcza z domięśniowym podaniem szczepionki. Warto dodać, że niezbędny jest spokój i opanowanie opiekuna, bo dziecko bardzo szybko wyczuwa zdenerwowanie i lęk rodziców/opiekunów, co wywołuje jego niepokój i płacz.

Takie postępowanie pozwala zabezpieczyć dziecko przed odczuwaniem bólu podczas wstrzyknięcia lub przynajmniej zmniejszyć to odczucie, a także ogranicza nieprzyjemne doznania ogólne związane z zabiegiem szczepienia.

Na zmniejszenie liczby wkłuć i wizyt związanych ze szczepieniami, a więc także ograniczenie bólu i stresu, może wpłynąć również zastosowanie szczepionek skojarzonych, które pozwalają na podanie w jednym wstrzyknięciu szczepionki przeciwko kilku chorobom zakaźnym.

Należy też podkreślić, że miła i fachowa opieka lekarza i pielęgniarki podczas wizyty związanej ze szczepieniami, w znacznym stopniu może przyczynić się do eliminacji stresu związanego z przeprowadzeniem szczepienia.

Jeżeli na rynku są dwa rodzaje szczepionki (różne preparaty) czy lekarz powinien dać rodzicowi możliwość wyboru?

W przypadku niektórych szczepionek na rynku dostępne są różne preparaty które są sobie równorzędne lub nieznacznie się różnią.

Szczepionki służące do realizacji obowiązkowych szczepień ochronnych , zakupuje Minister Zdrowia zgodnie z przepisami o zamówieniach publicznych (zgodnie z art. 18 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi).

Przepisy nie wykluczają jednakże podania szczepionki wybranej inną drogą. Można wybrać do szczepień obowiązkowych szczepionkę inną niż nabyta przez Ministra Zdrowia, w takim wypadku ponoszą koszt jej zakupu (zgodnie z art. 18 ust. 9 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi). Rodzice mogą więc proponować inną szczepionkę czy pytać lekarza jakie preparaty szczepionkowe można zastosować w danym przypadku, a lekarz może przeprowadzić szczepienie z wykorzystaniem innego preparatu niż proponowana przez Ministra Zdrowia. Zastosowana w takim przypadku szczepionka musi być dopuszczona do obrotu zgodnie z obowiązującymi przepisami ustawy Prawo Farmaceutyczne oraz odpowiadać merytorycznym wymogom danego szczepienia, wytyczonym Programem Szczepień Ochronnych.

Należy jednakże podkreślić, że wybór szczepionki ostatecznie należy do lekarza, ponieważ  , lekarz ma obowiązek wykonywać zawód zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością (zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty). Lekarz powinien również zachować warunki podawania szczepionki, określone przez producenta w jej Charakterystyce Produktu Leczniczego (ChPL), w odniesieniu do indywidualnej sytuacji klinicznej szczepionego dziecka, uwzględniając ewentualne przeciwwskazania. Oczywiście powinien przy tym przekazać rodzicom informacje o szczepieniu, uzasadniające wybór danej szczepionki, dotyczące jej ewentualnych działań niepożądanych oraz zasad postępowania w takiej sytuacji.

Powyższe zasady postępowania zgodne są również z Kodeksem Etyki Lekarskiej (KEL), w którym w art. 6 zapisano, że lekarz ma swobodę w wyborze metod, które uzna za najskuteczniejsze, a w art. 57, że lekarzowi nie wolno się posługiwać metodami uznanymi przez naukę za szkodliwe, bezwartościowe lub niezweryfikowane naukowo, wybierając zaś metodę diagnostyki lub terapii lekarz powinien się kierować przede wszystkim kryterium jej skuteczności oraz bezpieczeństwa osoby im poddawanej, a także nie narażać tej osoby na nieuzasadnione koszty. Z norm tych wynika zatem, iż lekarz nie powinien ulegać sugestiom (np. rodziców) odnośnie do użycia danej szczepionki, jeśli propozycja ta pozostawałaby w sprzeczności z przyjętymi standardami postępowania.

Źródła:

  • Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. z 2016 r., poz. 1866).
  • Kubiak R., Podstawy prawne realizacji szczepień ochronnych. Warsztaty edukacyjne: szczepienia w praktyce lekarskiej – od sytuacji klinicznej do optymalnej decyzji,     Medycyna Praktyczna, Kraków 2010.
  • Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz. U. z 2017 r., poz. 125).
  • Kodeks Etyki Lekarskiej. 

Czy można zaszczepić dziecko w starszym wieku niż wiek zalecany?

Zaszczepienie dziecka w starszym wieku niż wiek zalecany jest możliwe, jeżeli:

  • taką możliwość przewiduje Charakterystyka Produktu Leczniczego danej szczepionki,
  • znane są istotne powody opóźnienia szczepienia, np. przeciwwskazania zdrowotne do podania szczepionki w zalecanym wieku.

Wybór wieku, w którym zaleca się dane szczepienie, uwzględnienia czynniki wpływające na skuteczność i bezpieczeństwo szczepienia, takie jak:

  • ryzyko zachorowania na daną chorobę w różnych okresach życia,
  • ryzyko niepożądanych odczynów poszczepiennych,
  • możliwość odpowiedzi na szczepienie.

Wskazane jest więc przestrzeganie zalecanego wieku szczepienia oraz schematu szczepienia, gdyż zapewnia to uzyskanie optymalnej ochrony przed daną chorobą zakaźną. W przypadku dzieci zaleca się szczepienie jak najmłodszych dzieci narażonych na zachorowanie na daną chorobę, oczywiście o ile w badaniach klinicznych potwierdzono skuteczność i bezpieczeństwo danej szczepionki oraz nie ma już ryzyka upośledzenia odpowiedzi immunologicznej przez biernie przekazane przez matkę przeciwciała. W ostatnim okresie ciąży dziecko otrzymuje bowiem od matki przeciwciała odpornościowe przeciw niektórym drobnoustrojom. Takie przeciwciała nie pojawią się jednak u noworodka urodzonego przedwcześnie oraz wtedy, gdy matka nie zetknęła się, nie chorowała lub nie była zaszczepiona przeciw określonemu patogenowi. Tego rodzaju odporność trwa krótko, wygasa zazwyczaj w ciągu  2-3 miesięcy, czasami utrzymuje się przez 6 miesięcy.

Pierwsze miesiące życia to czas, w którym, dzięki szczepieniom, niemowlę buduje własną odporność. Rezygnacja ze szczepień lub ich opóźnianie, odbiera dziecku możliwość obrony przed zachorowaniem na groźne choroby, np. na krztusiec, gruźlicę czy inwazyjną chorobę pneumokokową. Niepotrzebne opóźnianie szczepień przedłuża bowiem okres, w którym dziecko nie uzyskało pełnego zabezpieczenia przed daną chorobą zakaźną, co skutkować może brakiem uodpornienia dziecka w wieku największego narażenia na daną chorobę. Takie postępowanie nie niesie żadnych uzasadnionych korzyści zdrowotnych.

Przeprowadzanie szczepień w granicach wiekowych i odstępach wskazanych w Programie Szczepień Ochronnych oparte jest na badaniach klinicznych szczepionek, dotyczących ich bezpieczeństwa i skuteczności, przesłankach epidemiologicznych i wskazaniach określonych w Charakterystyce Produktu Leczniczego.

Jak realizować szczepienia u dziecka z brakiem dokumentacji o zrealizowanych szczepieniach ochronnych?

W sytuacji, kiedy nie ma dostępu do dokumentacji o zrealizowanych szczepieniach ochronnych dziecka (książeczki zdrowia, karty szczepień), również w sytuacji, kiedy dokumentacja uległa zniszczeniu, lekarz kwalifikujący dziecko do szczepienia uznaje dziecko za niezaszczepione.

Wskazane jest opracowanie Indywidualnego Kalendarza Szczepień (IKSz) uznając pacjenta za niezaszczepionego.

Uzupełnienie szczepień jest najprostszym i najbardziej pragmatycznym postępowaniem. Podanie dodatkowych dawek rutynowych szczepionek nie wiąże się z dodatkowym ryzykiem dla dziecka, stanowi bezpieczne postępowanie zgodne z ogólnymi zasadami realizacji szczepień.

W przypadku braku dokumentacji szczepień nie zaleca się rutynowego wykonywania badań serologicznych w celu ustalenia statusu uodpornienia, gdyż jest to postępowanie skomplikowane, wymagające dłuższego czasu, dużo droższe i nie zawsze skuteczne. Ograniczeniem jest również fakt, że w wielu przypadkach dostępne testy serologiczne nie wykrywają swoistych przeciwciał w surowicy po szczepieniu.

Ustne oświadczenie rodziców/opiekunów dziecka bez dokumentacji medycznej nie stanowi dowodu potwierdzającego wykonane szczepienia.

W praktyce jedynym szczepieniem, którego wykonanie można uznać za bardzo prawdopodobne w przypadku braku dostępu do dokumentacji szczepień, jest szczepienie BCG przeciw gruźlicy, ponieważ pozostawia typową bliznę poszczepienną na lewym ramieniu. U ponad 5% dzieci prawidłowo zaszczepionych BCG blizna nie jest jednak widoczna, a w takim przypadku przy braku dokumentacji zaleca się ponowne szczepienie.

Zgodnie z ogólnymi zasadami szczepień w razie braku dokumentacji bezpieczniejszym i zalecanym wyborem jest powtórzenie szczepień.

Czy padaczka jest przeciwwskazaniem do szczepienia dziecka? 

Zgodnie z aktualnymi zaleceniami do szczepień, padaczka nie jest przeciwwskazaniem do szczepień, w tym do szczepienia przeciw COVID-19, pod warunkiem dobrej farmakologicznej kontroli napadów, co rozumiemy jako co najmniej 6-miesieczny okres bez napadów. Nie należy przerywać leczenia padaczki w związku z planowanym szczepieniem. Nawet tym bardziej dziecko powinno być szczepione, żeby uniknąć zachorowania, które może wiązać się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia drgawek.

Ryzyko szczepienia musimy porównać z ryzykiem nieszczepienia i choroby. Przykładowo wirus SARS-CoV-2 jest neurotropowy, co oznacza, że atakuje układ nerwowy, który jest „wrażliwym punktem” dziecka z padaczką. Około 4-6 godzin po szczepieniu można podać lek przeciwgorączkowy, np. paracetamol by uniknąć ewentualnej gorączki.

Jeżeli padaczka jest stabilna to nie ma przeciwwskazań do zaszczepienia dziecka, w tym szczepienia przeciw COVID-19.

Ostatnia aktualizacja: 2 czerwca 2022
Materiały źródłowe
  • Andrew T. Kroger, Ciro V. Sumaya, Larry K. Pickering. General recommendations on immunization. Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP). Morbidity and Mortality Weekly Report, 2011; 60 (RR-02): 1–60
  • Taddio A., McMurtry C.M., Shah V. i wsp.: Reducing pain during vaccine injections: clinical practice guideline. CMAJ, 2015; 187: 975–982.
  • Rubin LG i wsp. 2013 IDSA Clinical Practice Guideline for vaccination of the immunocompromised host. Clin INfect Dis, 2014, 58, e44-e100.
  • Doherty M. i wsp. Vacccination of special populations: protecting the vulnerable. Vaccine 2016, 34, 6681-90.
  • General recommendations on immunization. Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP). MMWR, 2011; 60 (RR-02): 1–60.
    Przetłumaczoną wersję ww wytycznych Amerykańskiego Komitetu ds Szczepień Ochronnych (ACIP) można znaleźć na stronie Medycyna Praktyczna/Szczepienia  
  • CDC: General recommendations on immunization. cdc.gov/vaccines/pubs/aciplist.htm
  • AAP: Red Book: Report of the Committee on Infectious Diseases, aapredbook.org
  • Wysocki J., Mrukowicz J. Jak rozmawiać z rodzicami o szczepieniach dzieci. Praktyczny przewodnik dla lekarzy i pielęgniarek.  Medycyna Praktyczna. Wyd. spec. 3/2013.
pokaż więcej