Szczepienia poekspozycyjne

Podsumowanie

Szczepienia poekspozycyjne są to szczepienia wykonywane po ekspozycji (narażeniu) na czynnik zakaźny, np. po bezpośrednim kontakcie z osobą, która zaraża. Ich celem jest zapobieganie zachorowaniu osoby eksponowanej (immunoprofilaktyka czynna).

  • Szczepienie poekspozycyjne stosowane jest w profilaktyce następujących chorób: błonicy, tężca, wściekliźnie, odry, ospy wietrznej, wirusowego zapaleniu wątroby typu A (wzwA), wirusowego zapalenia wątroby typu B (wzwB).
  • Szczepienie poekspozycyjne przeciw tężcowi, błonicy i wściekliźnie są bezpłatne (szczepienia obowiązkowe), w przypadku pozostałych – osoba szczepiona pokrywa koszt szczepionki (szczepienia zalecane).

W określonych sytuacjach poza szczepieniem poekspozycyjnym podaje się odpowiedni preparat immunoglobulin (immunoprofilaktyka czynno-bierna), a w przypadku przeciwwskazań do szczepienia stosuje się tylko preparat immunoglobulin (immunoprofilaktyka bierna).

Kiedy stosuje się poekspozycyjne szczepienie przeciw tężcowi?

Ekspozycję na tężec stanowią rany, a także pogryzienia przez zwierzęta. Wskazania do poekspozycyjnego szczepienia przeciw tężcowi ustala się na podstawie stanu uodpornienia oraz oceny ryzyka zakażenia. Stan uodpornienia osoby eksponowanej powinien być oceniony na podstawie dokumentacji medycznej, a nie zebranego wywiadu. W przypadku osoby dorosłej zwykle brak jest odpowiedniej dokumentacji, zatem historia szczepień przeciw tężcowi pozostaje nieznana/niepewna. Ryzyko zakażenia zależy od rodzaju rany i okoliczności zranienia; jest niskie  w przypadku ran świeżych, mało zanieczyszczonych, bez tkanek martwiczych i wysokie – w przypadku ran rozległych, „starych” (opracowanych chirurgicznie >24h od zranienia), znacznie zanieczyszczonych, zawierających tkanki martwicze, miażdżonych, kłutych, postrzałowych.

Wskazania do poekspozycyjnego szczepienia przeciw tężcowi (ryzyko zakażenia niskie lub wysokie):

  • brak szczepień przeciw tężcowi, szczepienie niekompletne, historia szczepień nieznana/niepewna – 3 dawki szczepionki w cyklu 0, 1, 6 miesięcy
  • ostatnia dawka szczepionki przeciw tężcowi (szczepienie podstawowe lub przypominające) >10 lat temu – 1 dawka szczepionki
  • ostatnia dawka szczepionki przeciw tężcowi (szczepienie podstawowe lub przypominające) >10 lat temu – 1 dawka szczepionki

U osoby, która ostatnia dawkę szczepionki przeciw tężcowi otrzymała <5 lat temu nie ma wskazań do szczepienia poekspozycyjnego w przypadku niskiego ryzyka zakażenia, w przypadku wysokiego ryzyka – można rozważyć podanie pojedynczej dawki szczepionki.

Jakie szczepionki stosuje się w poekspozycyjnym szczepieniu przeciw tężcowi?

Zgodnie z PSO rutynowo stosuje się szczepionkę przeciw tężcowi (T, anatoksynę tężcową) lub szczepionkę przeciw tężcowi i błonicy (DT, dT). W zależności od sytuacji i dostępności można też podać szczepionkę przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTP, DTPa, dTpa) np. u dziecka, które dotychczas nie było szczepione, a w zaistniałej sytuacji rodzice decydują się rozpocząć uzupełnienie szczepień.

W razie wskazań do szczepienia u nastolatka, u którego w najbliższej przyszłości planowane jest zgodnie z kalendarzem szczepień podanie dawki przypominającej dTpa lub dT, można tę dawkę przyspieszyć zamiast podania T.

Kiedy stosuje się immunoprofilaktykę czynno-bierną tężca?

W przypadku wysokiego ryzyka zakażenia (rany rozległe, znacznie zanieczyszczone, zawierające tkanki martwicze, miażdżone, kłute, postrzałowe, opracowywane chirurgicznie >24 h od zranienia) należy , poza szczepieniem, podać ludzką immunoglobulinę przeciwtężcową, jeśli osoba zraniona nie była w przeszłości szczepiona przeciw tężcowi, szczepienie było niekompletne, historia szczepień jest nieznana/niepewna lub od ostatniej dawki szczepionki minęło >10 lat.

Szczegółowe zasady zapobiegania tężcowi po zranieniu przedstawiono w PSO (część C).

Kiedy stosuje się poekspozycyjne szczepienie przeciw wściekliźnie?

Szczepienie poekspozycyjne przeciw wściekliźnie dotyczy osób mających kontakt ze zwierzęciem chorym lub podejrzanym o zachorowanie na wściekliznę. Rodzaj zastosowanej profilaktyki zależy od rodzaju ekspozycji i stanu zwierzęcia.

Według PSO kwalifikację do szczepienia przeprowadza lekarz specjalista w poradni chorób zakaźnych, w praktyce także lekarz z oddziału zakaźnego.

Można wstrzymać się ze szczepieniem do momentu potwierdzenia wścieklizny u zwierzęcia: 1/ przeprowadzenia badania w przypadku podejrzenia wścieklizny, 2/ przeprowadzenia badania post mortem w przypadku padłego zwierzęcia, 3/  przeprowadzenia 15-dniowej obserwacji weterynaryjnej zwierzęcia – tylko w przypadku psa lub kota.

Jeśli na podstawie przeprowadzonych badań lub 15-dniowej obserwacji wścieklizna jest wykluczona – osoba eksponowana nie wymaga profilaktyki.

Szczepienie poekspozycyjne należy natychmiast rozpocząć w przypadku pogryzienia, zadrapania, oślinienia uszkodzonej skóry lub oślinienia błon śluzowych przez zwierzę:

  • podejrzane o wściekliznę lub wściekłe
  • dzikie, nieznane, niebadane
  • u którego w trakcie 15-dniowej obserwacji weterynaryjnej wystąpiły objawy wścieklizny

Jeśli szczepienie poekspozycyjne zostało rozpoczęte, a następnie wykluczono u zwierzęcia wściekliznę, można je przerwać.

Jakie szczepionki stosuje się w poekspozycyjnym szczepieniu przeciw wściekliźnie i jak się je podaje?

Dostępne są 2 szczepionki inaktywowane podawane domięśniowo: Verorab (wirus namnażany na komórkach Vero) i Rabipur  (wirus namnażany na zarodkach kurzych). Obie są bezpieczne i dobrze tolerowane.

Szczepienie poekspozycyjne powinno być realizowane wg jednego z 2 schematów:

  • Essen: w dniu 0, 3, 7, 14, 28 (łącznie 5 dawek)
  • Zagrzeb: w dniu 0 – 2 dawki, w dniu 7 i 21 – po 1 dawce (łącznie 4 dawki)

Szczepienie poekspozycyjne przeciw wściekliźnie należy rozpocząć natychmiast po ustaleniu wskazań do profilaktyki.

Nie istnieją przeciwwskazania do szczepienia poekspozycyjnego przeciw wściekliźnie.

W razie braku preparatu, którym rozpoczęto szczepienie lub braku informacji, jakiej szczepionki użyto (głównie w przypadku profilaktyki rozpoczętej zagranicą) należy podać dostępną szczepionkę.

W przypadku uprzednio szczepionej osoby szczepionej profilaktyka poekspozycyjna obejmuje podanie 2 dawek szczepionki w schemacie 0, 3 dni.

Kiedy stosuje się immunoprofilaktykę czynno-bierną wścieklizny?

Ludzką immunoglubulinę przeciw wściekliźnie (oprócz szczepienia) należy podać osobom z głębokimi pogryzieniami, zadrapaniami, oślinieniem uszkodzonej skóry lub oślinieniem błon śluzowych przez zwierzę:

  • podejrzane o wściekliznę lub wściekłe
  • dzikie, nieznane, niebadane
  • u którego w trakcie obserwacji weterynaryjnej wystąpiły objawy wścieklizny

Preparat immunoglobuliny sprowadzany jest na import docelowy. Zwykle dysponują nim szpitale zakaźne. Powinien być podany domięśniowo (w inne miejsce, zwykle m. pośladkowy) jednoczasowo z 1. dawką szczepionki, w razie braku takiej możliwości – najpóźniej do 7. dnia od rozpoczęcia szczepienia.

W przypadku ponownego narażenia lub osoby szczepionej przedekspozycyjnie nie dawniej niż w ciągu ostatnich  do 5 lat w profilaktyce poekspozycyjnej nie ma konieczności podawania immunoglobuliny.

Kiedy stosuje się szczepienia poekspozycyjne przeciw odrze?

Wskazane jest u osoby podatnej (nieuodpornionej), która miała bezpośredni kontakt z osobą w okresie zakaźności odry. Za dowody odporności na odrę uznaje się:

  • udokumentowane szczepienie 2 dawkami szczepionki monowalentnej przeciw odrze i/lub szczepionki przeciw odrze-śwince-różyczce (MMR)
  • obecność w surowicy swoistych przeciwciał klasy IgG
  • przebyte zachorowanie na odrę potwierdzone badaniem serologicznym lub metodą PCR

Szczepienie poekspozycyjne polega na podaniu szczepionki MMR do 72 h od kontaktu z osobą zakażoną. Dopuszczalne jest szczepienie poekspozycyjne niemowląt w wieku > 9 miesięcy, ale dziecko będzie wymagało zaszczepienia 2 dawkami MMR po ukończeniu 1. roku życia. Poza wiekiem przeciwwskazania do szczepienia są takie same jak w szczepieniu stosowanym w Programie Szczepień Ochronnych.

Jeśli osoba eksponowana nie była w przeszłości szczepiona przeciw odrze, należy podać 2. dawkę szczepionki po minimum 4 tygodniach; w przypadku ekspozycji osoby, która była wcześniej szczepiona 1 dawką, podanie kolejnej nie jest wymagane.

Poekspozycyjne szczepienie przeciw odrze powinno być wykonane do 72h od kontaktu.  Wskazane jest u osób, które nie były dotychczas szczepione lub otrzymały przeszłości tylko 1 dawkę szczepionki.

U kogo wskazana jest immunoprofilaktyka bierna odry?

Jeśli osoba, która miała bezpośredni kontakt z odrą, nie może być zaszczepiona, powinna otrzymać preparat immunoglobulin – w ciągu 6 dni od ekspozycji. Dotyczy to niemowląt < 9 miesięcy życia, kobiet ciężarnych, pacjentów z niedoborem odporności.  Stosowane są preparaty immunoglobulin i.m. (IMIG 0,5ml/kg) lub i.v. (IVIG 400mg/kg). Po podaniu immunoglobulin konieczne jest odroczenie szczepienia MMR przez odpowiednio 6  miesięcy (IMIG) lub 8 miesięcy (IVIG).

Kiedy stosuje się szczepienia poekspozycyjne przeciw ospie wietrznej?

Wskazane jest u osoby nieuodpornionej, po bezpośrednim kontakcie z pacjentem w okresie zakaźności ospy wietrznej. Dowodem uodpornienia przeciw ospie wietrznej są:

  • przebycie ospy wietrznej i/lub półpaśca (rozpoznane przez lekarza)
  • udokumentowane szczepienie 2 dawkami szczepionki
  • obecność w surowicy swoistych przeciwciał w klasie IgG

Szczepionkę przeciw ospie wietrznej należy podać optymalnie do 72h od kontaktu, co zapewnia ochronę w 70-100%. Szczepienie wykonane 72-120 h po kontakcie może także zapobiec zachorowaniu lub przynajmniej złagodzić przebieg choroby. Wiek i przeciwwskazania są takie same, jak w szczepieniu przedekspozycyjnym.

Jeśli nie doszło do zachorowania wskazane jest podanie drugiej dawki (nie wcześniej niż po 6 tygodniach), aby zapewnić długotrwałą ochronę.

Poekspozycyjne szczepienie przeciw ospie wietrznej powinno być wykonane do 72h od kontaktu. Wskazane jest u osób nieszczepionych  i szczepionych tylko 1 dawką.

U kogo należy zastosować immunoprofilaktykę bierną ospy wietrznej?

Immunoprofilatyka bierna ospy wietrznej powinna być zastosowana u:

  • noworodków urodzonych przez matki z ospą wietrzną w okresie 5 dni przed – do 2 dni po porodzie
  • wcześniaków po bezpośrednim kontakcie z ospą wietrzną: urodzonych po 28 tygodniach ciąży, jeśli matka nie chorowała na ospę wietrzną; urodzonych przed 28 tygodniem ciąży, bez względu na status matki
  • nieuodpornionych kobiet w ciąży po bezpośrednim kontakcie z ospa wietrzną (przed podjęciem decyzji można wykonać badanie serologiczne na obecność swoistych przeciwciał kl.IgG)
  • pacjentów z głębokim niedoborem dporności po bezpośrednim kontakcie z ospą wietrzną

Immunoprofilaktyka bierna polega na podaniu i.v. hiperimmunizowanej immunoglobuliny przeciw wirusowi ospy wietrznej i półpaśca do 96 h od kontaktu (wg ACIP do 120 h). Skuteczność profilaktyki oceniana jest na ok. 50%.  Po podaniu immunoglobuliny okres wylęgania ospy wietrznej może być przedłużony do 28 dni.

Kiedy jest wskazane szczepienie poekspozycyjne przeciw wzw A?

Wskazane jest u osoby nieuodpornionej po bezpośrednim kontakcie z pacjentem w okresie zakaźności lub ekspozycji drogą pokarmową. Dowodem uodpornienia są:

  • udokumentowane szczepienie przeciw wzw A
  • przebyte wzw A (potwierdzone badaniem serologicznym)

Szczepienie poekspozycyjne polega na podaniu 1 dawki szczepionki przeciw wzw A (nie stosuje się w tym celu dwuwalentnej szczepionki przeciw wzw A i wzw B), należy wykonać  do 2 tyg. od kontaktu. Wiek i przeciwwskazania są takie same jak w szczepieniu przedekspozycyjnym. Jeśli nie doszło do zachorowania wskazane jest podanie drugiej dawki (po 6-12 miesiącach), co zapewnia długotrwałą ochronę.

Wg ACIP u osób >40. roku życia można rozważyć dodatkowo podanie i.m. preparatu gammaglobuliny (w Polsce praktycznie niedostępny).

Poekspozycyjne szczepienie przeciw wzw A należy wykonać do 2 tygodni od kontaktu.

Jakie są wskazania do szczepienia poekspozycyjnego przeciw wzw B?

Wskazania do profilaktyki i jej rodzaj zależą od statusu osoby eksponowanej na zakażenie parenteralnie lub poprzez kontakt seksualny. Profilaktyka powinna być wdrożona optymalnie w ciągu 24 h od ekspozycji.

Jeśli nieznany jest status osoby eksponowanej (nigdy nie oznaczano antygenu HBs ani miana przeciwciał anty-HBs), należy niezwłocznie wykonać badanie HBsAg i badanie serologiczne. U osób zakażonych HBV (dodatni wynik badania HBsAg) oraz u osób z mianem przeciwciał anty-HBs >10 mIU/ml (obecnie lub kiedykolwiek w przeszłości) nie ma wskazań do profilaktyki.

Szczepienie poekspozycyjne należy wykonać u:

  • osoby niezakażonej, wcześniej nieszczepionej (3 dawek szczepionki w schemacie 0-1-6 miesięcy)
  • osoby niezakażonej, szczepionej w przeszłości, u której miano przeciwciał anty-HBs wynosi <10 mIU/ml

W opisanych powyżej przypadkach dodatkowo powinna być podana swoista  immunoglobulina anty-HBs i.m. lub i.v. (w praktyce realizacja tego zalecenia może być trudna).

Szczepienie poekspozycyjne przeciw wzw B należy wykonać u osoby wcześniej nieszczepionej lub szczepionej z mianem przeciwciał anty-HBs <10 mIU/ml – optymalnie w ciągu 24 h od kontaktu.

Kiedy zastosować szczepienie poekspozycyjne przeciw błonicy?

Szczepienie przeciw błonicy jest obowiązkowe dla osób narażonych na zakażenie wskutek styczności z chorym na błonicę. Osobom szczepionym przeciw błonicy, jeśli od ostatniego szczepienia minęło >5 lat, podaje się dawkę przypominającą. Osobom niekompletnie szczepionym podaje się brakujące dawki. U osób nieuodpornionych przeciw błonicy należy przeprowadzić pełne szczepienie. W zależności od wieku można użyć następujące szczepionki: monowalentną przeciw błonicy dla dorosłych (d), skojarzoną przeciw błonicy i tężcowi dla dorosłych (Td), szczepionką skojarzoną przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi dla dorosłych (dTap); u dzieci – DTP, DTPa, DTPa-IPV, DTPa-IPV-Hib, DTPa-IPV-Hib-HBV.

Od lat w Polsce nie było zachorowań na błonicę, zatem obecnie ekspozycja na błonicę jest sytuacją hipotetyczną.

Ostatnia aktualizacja: 2 sierpnia 2022
Materiały źródłowe
  • Program Szczepień Ochronnych.
  • Red Book 2015 Report of the Committee on Infectious Diseases. 30st Edition. American Academy of Pediatrics, Elk Grove Village 2018
  • Barrabeig Iet al.: Effectiveness of measles vaccination for control of exposed children. Pediatr Infect Dis J. 2011, 30, 78–80.
  • Marin M et al. Prevention of Varicella. Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP). MMWR 2007,56(RR04), 1-40.
  • Nelson NP. et al. Update: Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices for Use of Hepatitis A Vaccine for Postexposure Prophylaxis and for Preexposure Prophylaxis for International Travel. MMWR 2018, 67, 43, 1216-1220.
  • Schillie S et al.: Prevention of Hepatitis B Virus Infection in the United States: Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices. MMWR Recomm. Rep., 2018, 67 (No. RR-1), 1–31.
pokaż więcej
Autor
Ewa Talarek
Słowniczek
pokaż więcej
Znalazłeś niezrozumiany termin?
Zaproponuj hasło do słownika.
Loading