Czym są niepożądane odczyny poszczepienne?

Gromadzenie danych dotyczących występowania i rodzaju niepożądanych odczynów poszczepiennych w Polsce ma już ponad dwudziestoletnią historię. System gromadzenia danych został opracowany w 1996 roku przez pracownika naukowego z Zakładu Epidemiologii NIZP PZH-PIB. Jego opracowanie zostało przygotowane w oparciu o zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia  (WHO) w zakresie monitorowania bezpieczeństwa szczepień (WHO Drug Monitoring Programme, Extended Programme on Immunization), konsultacje z ekspertami ze Stanów Zjednoczonych oraz przegląd światowego piśmiennictwa z tego zakresu. W pierwszym roku wprowadzenia rejestracji i gromadzenia NOP-ów, lekarze zgłosili 101 przypadków. Trzeba podkreślić, że w ówczesnym czasie liczba stosowanych szczepionek była nieporównywalnie mniejsza. Dysponowaliśmy wówczas zaledwie kilkunastoma preparatami, natomiast liczba dzieci podlegających szczepieniom wynosiła ok. czterysta tysięcy rocznie. W okresie dwudziestu lat funkcjonowania systemu okresowo dokonywano koniecznych zmian – modyfikacji, np. wynikających z rozszerzania listy szczepionek stosowanych w naszym kraju. Natomiast niezmienne pozostały główne założenia systemu  to znaczy: osobą zgłaszającą NOP jest lekarz, zgłoszenie na przeznaczonym do tego celu formularzu jest przesyłane do Inspekcji Sanitarnej, a następnie do Zakładu Epidemiologii NIZP PZH-PIB. Tutaj są one gromadzone, rejestrowane, weryfikowane, analizowane i raz w roku publikowane. Opracowania dotyczące występowania NOP w danym roku można znaleźć na stronach NIZP PZH-PIB oraz w  Biuletynie Szczepienia Ochronne.

Więcej informacji można znaleźć w wywiadzie dr I. Paradowskiej-Stankiewicz na stronie Medycyna Praktyczna/Szczepienia.

U zdecydowanej większości dzieci nie obserwuje się żadnych niepokojących objawów po szczepieniu. U niektórych, w ciągu 2-3 dni po szczepieniu mogą pojawić się:

• objawy miejscowe w postaci zaczerwienienia, delikatnego obrzęku czy nawet tkliwości przy dotyku w okolicy miejsca podania szczepionki. Nie wymagają one zwykle żadnego postępowania i ustępują samoistnie.
• objawy ogólnoustrojowe, w tym najczęściej gorączka, czyli temperatura ciała ≥ 38ºC. Warto więc zaopatrzyć się wcześniej w termometr do pomiaru temperatury i lek przeciwgorączkowy.
• dziecko może być także rozdrażnione, marudne lub apatyczne i mniej aktywne.
• możemy też obserwować trudny do ukojenia płacz, mniejszy apetyt lub nadmierną senność. Opisane objawy utrzymują się zwykle 1–3 dni i ustępują, a aktywność dziecka powraca do normy.

Podwyższona temperatura ciała może pojawić się w ciągu 24 godzin po szczepieniu i ustępuje samoistnie w okresie 2–3 dni.

Po szczepieniach przeciw odrze, śwince i różyczce oraz przeciw ospie wietrznej, wyjątkowo gorączka może pojawić się 1-2 tygodnie po iniekcji i w ciągu kolejnych 2–3 dni powinna ustąpić.

Co należy zrobić?

• podać lek przeciwgorączkowy, jeśli temperatura ciała wynosi ≥38ºC,
• w pierwszych 3 miesiącach życia dziecka lekiem z wyboru jest paracetamol.
• u starszych niemowląt i dzieci można stosować paracetamol lub ibuprofen,
• leki można podawać w postaci doustnej, jak i doodbytniczej,
• o dawce leku powinien poinformować lekarz w trakcie wizyty w poradni, po zważeniu dziecka i ustaleniu jego aktualnej masy ciała.

Obniżanie gorączki jest szczególnie ważne u dzieci, do 5. roku życia, ponieważ gorączka może prowadzić u nich do wystąpienia drgawek gorączkowych. W przypadku wysokiej gorączki utrzymującej się dłużej (powyżej 3 dni) lub jeśli pojawi się ona w okresie dłuższym niż 2–3 dni po szczepieniu, należy zawsze skontaktować się z lekarzem, aby ustalić przyczynę gorączki.

Profilaktyczne podanie leków przeciwgorączkowych przed szczepieniem można rozważyć w sytuacjach szczególnych, tzn. u dzieci z drgawkami (w tym gorączkowymi) w wywiadzie, zwłaszcza jeśli po podaniu danej szczepionki lub równoczesnym podaniu kilku szczepionek częściej obserwuje się występowanie gorączki.

Leki przeciwgorączkowe nie działają na ostry, krótkotrwały ból związany z samym wstrzyknięciem szczepionki.

Nieukojony płacz jest jednym z niepożądanych odczynów poszczepiennych. Trwa nieprzerwanie co najmniej 3 godziny w ciągu pierwszych 3 dni po szczepieniu. Ustępuje bez śladu, a dziecko się dobrze rozwija.

Nieukojony płacz nie wystąpi u ponad 99% dzieci szczepionych.

Epizod hipotoniczno-reaktywny (HHE) nazywany jest inaczej omdleniem dziecięcym. Objawy obejmują bladość, wiotkość i brak kontaktu z dzieckiem. Objawy utrzymują się od kilku minut do kilku godzin. Zawsze całkowicie ustępują, nie obserwowano trwałych następstw.

HHE dotyczy dzieci do 2 roku życia. Może wystąpić po szczepieniu DTP (przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi), w czasie 48 h od szczepienia, najczęściej w czasie 12 h od szczepienia.

HHE częściej obserwowany jest po szczepieniu DTP z całokomórkowym składnikiem krztuścowym. W takiej sytuacji, przy kolejnym szczepieniu, należy zastąpić szczepionkę DTP na szczepionkę z bezkomórkowym składnikiem krztuścowym.

Jeżeli HHE występuje po podaniu szczepionki z bezkomórkowym składnikiem krztuścowym, przy następnym szczepieniu należy zachować szczególną ostrożność. HHE, który występuje po podaniu szczepionki z bezkomórkowym składnikiem krztuścowym, nie jest przeciwwskazaniem do kontynuacji schematu szczepienia i podania kolejnej dawki szczepionki DTaP lub szczepionki wysokoskojarzonej.

HHE nie wystąpi u ponad 99% szczepionych dzieci.

W ramach nadzoru nad bezpieczeństwem szczepień przeciw COVID-19 na bieżąco prowadzony jest nadzór nad niepożądanymi odczynami poszczepiennymi oraz innymi zdarzeniami medycznymi, które wystąpiły w okresie do 30 dni po szczepieniu.

Co to oznacza?
To przede wszystkim informacja, że nie wszystkie zgłoszone objawy są NOP-ami. W okresie 30 dni od szczepienia może wystąpić np. zaostrzenie choroby podstawowej, czy wystąpienie po raz pierwszy objawów choroby i nie będzie to mieć związku ze szczepieniem.
Zatem ważne jest, aby zawartość tych raportów czytać według poniższego objaśnienia.
W raportach znajdziemy Niepożądane Odczyny Poszczepienne (NOP) i Niepożądane Zdarzenia Medyczne (NZM), w tym zgony. Umieszczenie zdarzenia medycznego pod postacią zgonu w raporcie oznacza, że zgon wystąpił na przestrzeni miesiąca od zaszczepienia. Nie należy tego automatycznie interpretować, że określone zdarzenie np. choroba, czy zgon są wynikiem szczepienia. Przyczyny zgłoszonej w raporcie choroby, czy zgonu mogą być różne. Aby ustalić przyczynę takiego ciężkiego zdarzenia jak np. zgonu należy przeprowadzić wnikliwe postępowanie, zazwyczaj trwające wiele miesięcy, podczas którego gromadzona jest pełna dokumentacja medyczna, analizy histologiczne czy toksykologiczne. Ponadto należy wykonać badanie epidemiologiczne porównujące częstość występowanie danego zdarzenia w populacji oraz w grupie badanej.

Zgłoszone Niepożądane Odczyny Poszczepienne (NOP) i Niepożądane Zdarzenia Medyczne (NZM) po szczepieniach przeciw COVID-19 dostępne są w dwóch miejscach:
• na stronie szczepimysię,
• na stronie NIZP PZH-PIB.