Jak się bada bezpieczeństwo szczepionek?

Cukrzyca to grupa chorób metabolicznych charakteryzująca się podwyższonym poziomem cukru we krwi (hiperglikemią) na skutek defektu produkcji lub działania insuliny. Insulina jest hormonem produkowanym przez trzustkę, odpowiedzialnym za transport glukozy do komórek i obniżanie jej poziomu we krwi. Przewlekła hiperglikemia  w cukrzycy wiąże się z uszkodzeniem, zaburzeniem czynności lub niewydolnością różnych układów narządów, m.in. nerek, oczu, układu krążenia czy nerwowego.

Za rozwój cukrzycy odpowiedzialne są czynniki genetyczne oraz środowiskowe (np. zakażenia, pokarmy). Podstawowe dwa typy cukrzycy to cukrzyca typu 1 związana ze zniszczeniem komórek trzustki produkujących insulinę i cukrzyca typu 2, w której produkcja insuliny jest upośledzona i dodatkowo komórki organizmu są na nią niewrażliwe (tzw. insulinooporność).

Różne wirusy mogą powodować uszkodzenie komórek trzustki produkujących insulinę, bezpośrednio lub wywołując proces autoimmunologiczny. Wirus SARS-CoV-2 także może uszkadzać trzustkę, choroba COVID-19 związana jest ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na cukrzycę. Z drugiej strony – u osób z cukrzycą w przebiegu zakażeń wzrasta zapotrzebowanie organizmu na insulinę, co może prowadzić do hiperglikemii i jej konsekwencji. Ponadto w przypadku wielu zakażeń cukrzyca stanowi czynnik ryzyka ciężkiego/powikłanego przebiegu infekcji. COVID-19 może pogorszyć przebieg cukrzycy i cukrzyca może pogorszyć przebieg COVID-19.

Nie ma natomiast danych naukowych, które wskazywałyby na związek szczepień przeciw COVID-19 a rozwojem cukrzycy. Nie potwierdzono zresztą związku przyczynowo-skutkowego wielu innych szczepień (m.in. przeciwko gruźlicy, tężcowi, błonicy, krztuścowi, poliomyelitis, odrze, śwince, różyczce, rotawirusom, meningokokom, pneumokokom, grypie, HPV) z rozwojem cukrzycy.

Pojawiły się nieliczne doniesienia o hiperglikemii obserwowanej u pacjentów z cukrzycą po szczepieniu przeciw COVID-19, opisano także pojedyncze przypadki hiperglikemii i kwasicy, przy czym byli to pacjenci ze źle kontrolowaną cukrzycą. Wskazuje to na konieczność wykonywania szczepienia w okresie wyrównania metabolicznego.

Szczepionki rejestrowane przez FDA przechodzą standardowy proces oceny jakości, bezpieczeństwa i skuteczności klinicznej. W przypadku wszystkich szczepionek FDA ocenia dane wymagane w przedłożonym przez producenta wniosku o rejestrację preparatów biologicznych (biologics license application – BLA). Zmiana pozwolenia na dopuszczenie do obrotu z pozwolenia w trybie EUA na pełne dopuszczenie jest prowadzona po dostarczeniu przez firmę (podmiot odpowiedzialny) kolejnych danych z trwających badań klinicznych dotyczących parametrów niepoddawanych ocenie w czasie procedury EUA oraz dodatkowych danych z badań obserwacyjnych dotyczących jej skuteczności rzeczywistej i danych z prowadzonego nadzoru nad niepożądanymi odczynami poszczepiennymi (NOP).

Szczepionka mRNA Comirnaty (Pfizer-BioNTech):

• u osób w wieku ≥16 lat. Schemat szczepienia podstawowego obejmuje podanie 2 dawek w odstępie 3 tygodni (od grudnia 2020 r. do sierpnia 2021 r. dopuszczenie w trybie EUA; od sierpnia 2021 r. pełne dopuszczenie do obrotu),
• u osób w wieku ≥12 lat. Schemat szczepienia podstawowego obejmuje podanie 2 dawek w odstępie 3 tygodni (dopuszczenie w trybie EUA),
• u osób w wieku ≥12 lat. Stosowanie preparatu w ramach szczepienia przypominającego, jako dawki dodatkowej u osób z ciężkim lub umiarkowanym niedoborem odporności oraz w ramach schematów heterologicznych (dopuszczenie w trybie EUA).
• u osób w wieku ≥5 lat. Schemat szczepienia podstawowego obejmuje podanie 2 dawek w odstępie 3 tygodni (dopuszczenie w trybie EUA),

Szczepionka mRNA Spikevax (Moderna):

• u osób w wieku ≥18 lat. Schemat szczepienia podstawowego obejmuje podanie 2 dawek w odstępie miesiąca (od grudnia 2020 r. do stycznia 2022 r. dopuszczenie w trybie EUA; od lutego 2022 r. pełne dopuszczenie do obrotu ),
• u osób w wieku ≥18 lat. Stosowanie preparatu w ramach szczepienia przypominającego, jako dawki dodatkowej u osób z ciężkim lub umiarkowanym niedoborem odporności oraz w ramach schematów heterologicznych (dopuszczenie do obrotu w sytuacji wyjątkowej EUA).

Szczepionka wektorowa COVID-19 Vaccine Janssen:

• u osób w wieku ≥18 lat. Schemat szczepienia podstawowego obejmuje podanie 1 dawki. Stosowanie preparatu w ramach szczepienia przypominającego oraz jako dawki dodatkowej u osób z ciężkim lub umiarkowanym niedoborem odporności (dopuszczenie do obrotu w sytuacji wyjątkowej EUA).

W Unii Europejskiej wszystkie szczepionki przeciw COVID-19 są dopuszczone do obrotu w trybie warunkowym (conditional marketing authorisation). Zgodnie z prawem UE możliwe jest wydanie pozwolenia w sytuacjach kryzysowych dotyczących zdrowia publicznego w celu przyspieszenia procedury rejestracji w celu ratowania życia. Dzięki temu instytucje rejestrujące mogą dopuścić do obrotu produkt, gdy tylko dostępne są wystarczające dane, które uzasadniają, że korzyści ze stosowania szczepionki przewyższają potencjalne ryzyko.

Dowody naukowe wskazują, że podanie kilku szczepionek jednocześnie nie powoduje żadnych szkodliwych skutków w układzie odpornościowym dziecka. Codziennie dzieci mają kontakt z ogromną liczbą obcych substancji (antygenów), które wywołują odpowiedź układu odpornościowego. Nawet spożywane jedzenie wprowadza nowe antygeny do organizmu, a nos i jamę ustną kolonizują liczne bakterie. Dziecko narażone jest na oddziaływanie dużo większej liczby antygenów w przypadku przeziębienia lub bólu gardła niż w przypadku podania szczepionki. Układ immunologiczny dziecka jest przygotowany  do podania mu prawie nieograniczonej liczby antygenów w szczepionkach.

Dziecko ma układ immunologiczny już w życiu płodowym. Nie wykorzystuje go, ponieważ do urodzenia znajduje się w septycznym środowisku. Po porodzie układ ten zaczyna działać i pomimo tego, że jeszcze niedojrzały, już w pierwszej dobie życia jest gotowy na wytworzenie odpowiedzi immunologicznej na ogromną liczbę antygenów.

Organizm dziecka od urodzenia uczy się walczyć z zagrożeniami z zewnątrz, dzięki temu może funkcjonować prawidłowo. W pierwszej dobie życia jest już gotowy na wytworzenie odpowiedzi immunologicznej na ogromną liczbę antygenów. W ciągu pierwszych godzin po urodzeniu układ pokarmowy i oddechowy dziecka są kolonizowane przez ogromną liczbę bakterii. Skalę tego zjawiska ilustrują dane, wskazujące, że liczba bakterii kolonizujących organizm małego dziecka przewyższa liczbę jego komórek.

Układ odpornościowy małego dziecka jest przygotowany na kontakt z ogromną liczbą antygenów. Biorąc pod uwagę liczbę krążących w jego krwi limfocytów B, które produkują przeciwciała małe dziecko może wytworzyć odpowiedź immunologiczną na 10 000 szczepionek podanych w czasie tej samej wizyty.

Dzieci mogą być obecnie szczepione przeciwko większej liczbie chorób niż kiedykolwiek wcześniej, jednak rzeczywista liczba antygenów, które znajdują się w szczepionkach, jest znacznie niższa niż w szczepionkach stosowanych w przeszłości. Przykładem jest szczepionka DTP przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi, która zawiera całe komórki bakterii krztuśca, toksoid błoniczy i toksoid tężcowy, a więc łącznie ponad 3000 antygenów (3000 antygenów krztuścowych, antygen toksoidu błoniczego i antygen toksoidu tężcowego). Z kolei coraz częściej stosowane szczepionki typu DTaP (lub ich bardziej skojarzone wersje jak 5 w 1 lub 6 w 1) zawierają bezkomórkowy składnik krztuśca, który zawiera, w zależności od producenta, od 1 do 5 antygenów, a więc łącznie z innymi składnikami, nawet szczepionka wysoko-skojarzona 6 w 1 zawiera nie więcej niż 25 antygenów.

Nowoczesne szczepionki coraz częściej zawierają wysoce oczyszczone antygeny w postaci białek, ich fragmenty, polisacharydy, rzadziej całe drobnoustroje (wirusy lub bakterie).

Przykłady:

• DTP szczepionka z całokomórkowym składnikiem krztuśca oraz toksoidami błonicy i tężca to ok. 3000 różnych antygenów.
• Szczepionka „6w1” (DTPa-IPV-Hib-HBV) lub w oddzielnych wstrzyknięciach podawane DTPa, IPV, Hib, wzwB to łącznie max 25 antygenów.
• Nowoczesne szczepionki (w tym wysoce skojarzone „5w1” i „6w1”) zawierają max 224 lub 25 antygenów, a więc zdecydowanie mniej w porównaniu do klasycznej szczepionki DTP z całokomórkowym składnikiem krztuśca, która zawiera ok. 3000 różnych antygenów.
• 4 szczepionki podawane w czasie wizyty szczepiennej dziecka w 2 mies. życia, tj. DTP, wzwB, pneumokoki, Hib to łącznie ok. 3020 antygenów.
• Doustna szczepionka przeciw rotawirusom to 12–16 antygenów.
• 10 lub 13-walentna szczepionka przeciw pneumokokom to max 15 antygenów.
• Szczepionka przeciw meningokokom grupy B dla dzieci to 4 antygeny.
• Gdyby dziecko otrzymało w tym samym czasie 10 różnych szczepionek każda po 100 antygenów, zużyłoby zaledwie 0,1% możliwości swojego układu immunologicznego.