Szczepionka przeciw wściekliźnie

Podsumowanie - Szczepionka przeciw wściekliźnie

O chorobie

Wścieklizna to wirusowa, śmiertelna choroba układu nerwowego przenoszona przez ssaki. Wirus wścieklizny przenoszony jest ze śliną chorego zwierzęcia poprzez ugryzienie albo oślinienie uszkodzonej skóry lub błon śluzowych człowieka. Źródłem zakażenia wścieklizną są dzikie zwierzęta drapieżne, nietoperze, szopy pracze, zwierzęta domowe, np. psy, koty, rzadziej sarny, bydło, wiewiórki, gryzonie zakażone przypadkowo wścieklizną. W pierwszej kolejności mogą wystąpić rozdrażnienie, ból głowy, utrata apetytu. W miejscu ukąszenia odczuwa się mrowienie. W rozwiniętym stadium choroby występują wodowstręt, światłowstręt i niekiedy napady szału. Kolejnym etapem choroby są porażenia nerwów, prowadzące do śmierci. Choroba objawia  się zapaleniem mózgu i rdzenia. Na pamiątkę urodzin Ludwika Pasteur’a co roku 28 września obchodzony jest Światowy Dzień Wścieklizny.

 

Pamiętaj, że:

  • Wścieklizna jest jedną z najbardziej niebezpiecznych chorób, na którą nie ma leku i która w 100% przypadków kończy się zgonem chorego,
  • Szczepienie skutecznie chroni przed zachorowaniem zarówno przed kontaktem z chorym zwierzęciem jak i po ekspozycji.

W krajach rozwiniętych wścieklizna została prawie całkowicie wyeliminowana dzięki szczepieniom zwierząt dzikich oraz domowych. Jednak w wielu regionach świata choroba ta często występuje i stanowi śmiertelne zagrożenie dla mieszkańców oraz turystów. W Polsce wścieklizna występuje najczęściej u zwierząt dzikich – lisów, jenotów, kun, łasic, nietoperzy oraz zwierząt domowych (głównie psów i kotów). Ze względu na skuteczną profilaktykę wścieklizny, od wielu lat w Polsce nie odnotowuje się zachorowań na wściekliznę u ludzi.

O szczepionce

Ludzkie szczepionki przeciw wściekliźnie zawierają zabitego wirusa wścieklizny. Podawane są profilaktycznie osobom narażonym zawodowo na kontakt ze wściekłymi zwierzętami lub podróżującymi w tereny endemiczne. Stosuje się również szczepienia po narażeniu na kontakt z wirusem, np. u osób które zostały pogryzione lub miały kontakt ze śliną zakażonego lub potencjalnie zakażonego zwierzęcia. Szczepienia profilaktyczne stosowane są w trzech dawkach szczepienia podstawowego w odstępach 0, 7, 21-28 dni. Po 12 miesiącach podaje się dawkę uzupełniającą po 12 miesiącach, a następnie dawki przypominające co 5 lat. Po kontakcie ze zwierzęciem podejrzanym o zakażenie, osobom wcześniej niezaszczepionym podaje się 5 dawek szczepionki w odstępach czasu 0, 3, 7, 14 oraz 28 – 30 dni oraz immunoglobulinę z pierwszą dawką szczepionki. Osobom wcześniej zaszczepionym podajemy 2 dawki szczepionki w odstępach czasu 0, 3 dni, bez immunoglobuliny. Szczepienie zapewnia 100% skuteczności.

Po podaniu szczepionki mogą występować lekkie odczyny miejscowe, np. zaczerwienienie, obrzęk, bolesność lub świąd w miejscu podania szczepionki, ogólne odczyny, np. ból i /lub zawrót głowy, bezsenność, gorączka, ból brzucha, kołatanie serca. Sporadycznie zgłaszano ciężkie odczyny neurologiczne, ale brak jest dowodów na ich związek z podaniem szczepionki.

O chorobie

Co to jest wścieklizna?

Wścieklizna to śmiertelna choroba układu nerwowego przenoszona przez zwierzęta. Wywołuje ją wirus wścieklizny będący wirusem neurotropowym, tzn. szerzącego się i namnażającym w układzie nerwowym.

Wirus wścieklizny przenoszony jest ze śliną chorego zwierzęcia poprzez ugryzienie albo oślinienie uszkodzonej skóry lub błon śluzowych (np. spojówek) człowieka. Oślinienie starszych zranień lub skóry nieuszkodzonej nie grozi zakażeniem.

Okres wylęgania choroby wynosi zwykle 20-90 dni, ale może sięgać nawet 1 roku, jest krótszy jeżeli pogryziona jest bardziej unerwiona część ciała. W czasie wylęgania wirus przebywa w miejscu ukąszenia, następnie przemieszcza się w kierunku rdzenia kręgowego i mózgu. Z ośrodkowego układu nerwowego przemieszcza się poprzez nerwy do gruczołów ślinowych i jest wydalany w ślinie chorych zwierząt.

Źródłem zakażenia są:

  • dzikie zwierzęta drapieżne, nietoperze, szopy pracze;
  • zwierzęta domowe, np. psy, koty;
  • czasami inne zwierzęta, nie mające znaczenia w łańcuchu epizootycznym wścieklizny (sarny, bydło, wiewiórki, gryzonie zakażone przypadkowo wścieklizną;
  • w Polski izolowano szczepy wirusa od szczura, szczura piżmowego i chomika;
  • małe gryzonie (myszy, wiewiórki, szczury, króliki) mogą być zakażone wirusem, ale rzadko przenoszą go na człowieka.

Jakie są objawy wścieklizny?

Na początku wścieklizna objawia się rozdrażnieniem, bólem głowy, utratą apetytu. W miejscu ukąszenia odczuwa się mrowienie.
W rozwiniętym stadium choroby występują objawy tj. wodowstręt, światłowstręt i niekiedy napady szału. Kolejnym etapem choroby są porażenia nerwów, prowadzące do śmierci. Choroba objawia  się zapaleniem mózgu i rdzenia.

Wścieklizna występuje u osób pokąsanych lub kontaktujących się z chorymi zwierzętami:

  • 80-100% – osoby pokąsane głęboko – rozległe rany twarzy, głowy rąk i karku;
  • 20-30% – osoby z pojedynczymi głębokimi ranami twarzy i rąk;
  • 5-10% – osoby z powierzchownymi obrażeniami;
  • 0,1% – osoby z oślinieniami świeżo zranionej skóry.

Jak wiele zachorowań na wściekliznę występuje w Polsce?

W Polsce wścieklizna występuje najczęściej u zwierząt dzikich- lisów jenotów, kun, łasic, nietoperzy oraz zwierząt domowych (głównie psów i kotów).

Ze względu na dobrą profilaktykę wścieklizny w Polsce, od wielu lat nie odnotowuje się zachorowań na wściekliznę u ludzi. Ostatni zgon z powodu wścieklizny wystąpił w 2002 roku.

W 2018 roku oraz 2019 roku zaszczepiono przeciw wściekliźnie odpowiednio 7 544 i 8 886 osób po pogryzieniu przez zwierzęta podejrzane o wściekliznę lub po kontakcie z ich ślina (szczepienia po narażeniu).

Gdzie i jak często wścieklizna występuje na świecie?

Wścieklizna występuje na całym świecie z wyjątkiem Antarktyki i niektórych wysp (np. Wielkiej Brytanii). W krajach rozwiniętych wścieklizna została prawie całkowicie wyeliminowana dzięki szczepieniom, ale w wielu regionach jest to wciąż groźna, śmiertelna i częsta choroba.

W wielu krajach Indiach, Chinach, Ameryce Łacińskiej, na Karaibach, a nawet w Stanach Zjednoczonych wścieklizna to problem społeczny.

W Indiach występuje wścieklizna miejska przenoszona przez psy, koty małpy.

Pomimo tego, że szczepienia przeciw wściekliźnie są dostępne od ponad wieku, z powodu tej przerażającej choroby każdego roku umiera 59 000 osób, z czego 40% to dzieci mieszkające w Azji i Afryce. Co 9 minut na świecie 1 osoba umiera na wściekliznę. Większość ofiar to dzieci pogryzione przez psa.

Zachorowania na wściekliznę w Europie występują bardzo rzadko. Dotyczą osób pogryzionych przez psa w czasie podróży do krajów Azji i Afryki. W 2017 odnotowano 1 taki przypadek– 10 letni chłopiec zachorował na wściekliznę po pogryzieniu przez psa w czasie podróży w Sri Lance. Wcześniej w 2014 roku – odnotowano 3 podobne sytuacje.

O szczepionce

Jakie rodzaje szczepionek przeciw wściekliźnie są dostępne w Polsce?

Szczepionki przeciw wściekliźnie dla ludzi należą do grupy szczepionek inaktywowanych zawierają zabitego wirusa wścieklizny.
Dotychczas opracowano dwie szczepionki przeciw wściekliźnie:

  • Verorab, w której wirus wścieklizny namnażany jest w linii komórek VERO,
  • Rabipur, w której wirus wścieklizny namnażany jest w zarodkach kurzych.

Dlaczego warto się szczepić przeciw wściekliźnie?

Wścieklizna jest neuroinfekcją charakteryzującą się najwyższym współczynnikiem śmiertelności spośród znanych chorób zakaźnych. Nie potrafimy jej leczyć. Każdy przypadek wścieklizny osoby wcześniej niezaszczepionej lub kiedy nie podjęto stosownych działań (podanie immunoglobuliny i/lub szczepionki) po pogryzieniu przez chore zwierzę, kończy się śmiercią.

W przypadku osoby wcześniej nieuodpornionej, jeżeli występuje podejrzenie zakażenia wirusem, jedynym ratunkiem jest natychmiastowe podanie surowicy, a następnie wykonanie serii szczepień poekspozycyjnych.

Argumentem za szczepieniami profilaktycznymi jest to, że w przypadku pogryzienia przez psa osoba wcześniej zaszczepiona dostaje mniej dawek szczepionki i co najważniejsze nie ma konieczności podawania swoistej immunoglobuliny, z reguły trudno dostępnej w wielu krajach naszych podróży.

Kto powinien zostać zaszczepiony przeciw wściekliźnie?

Profilaktyka poekspozycyjna (związana z podaniem szczepionki i lub immunoglobuliny odpornościowej), stosowana jest po potwierdzonej ekspozycji lub w przypadku jej podejrzenia, u osób pogryzionych przez wściekłe lub podejrzane o wściekliznę zwierzę lub mających kontakt ze wściekłym zwierzęciem albo gdy nie można przeprowadzić badań zwierzęcia. Wdrażamy tutaj postępowanie po narażeniu na zakażenie wirusem wścieklizny, w celu nie dopuszczenia do rozwoju choroby.

 

Profilaktyka przedekspozycyjna (związana z podaniem szczepionki), kiedy uodparniamy osoby, które mogą być narażone na zakażenie wirusem wścieklizny) zalecana jest wg. WHO u:

  • osób mieszkających w regionach endemicznych z ograniczonym dostępem do profilaktyki poekspozycyjnej,
  • osób narażonych zawodowo na ekspozycję,
  • podróżnych narażonych na ryzyko ekspozycji.

Szczepienia są zalecane w określonych grupach osób szczególnie narażonych na kontakt z chorym zwierzęciem, tj. weterynarze, myśliwi, leśnicy, pracownicy zoo, grotołazi, osoby zajmujące się zawodowo diagnostyką wścieklizny u zwierząt lub kontaktujące się z nietoperzami, podróżujących w regiony częstego występowania wścieklizny, które ze względu na charakter podróży mogą być narażone na kontakt z zarażonymi zwierzętami (w podróży mogą to być np. bezpańskie psy, koty, małpy lub nietoperze), wyjeżdżającym w rejony endemicznego występowania choroby, udającym się w regiony o trudnym dostępie do opieki medycznej, podróżującym dzieciom, które zawsze łatwiej nawiązują kontakt ze zwierzętami.

Jak podawać szczepionkę przeciw wściekliźnie w profilaktyce poekspozycyjnej?

Profilaktyka poekspozycyjna (stosowana po potwierdzonej ekspozycji lub w przypadku jej podejrzenia).

Szczepionkę można podawać dzieciom i dorosłym.

Osoby wcześniej nieuodpornione:

  • podajemy 5 dawek szczepionki w schemacie 0, 3, 7, 14, 28 (domięśniowo) (schemat Essen).

lub

  • podajemy 4 dawki szczepionki w schemacie 0 (2 dawki), 7, 21 dni (schemat Zagrzeb).

Ochronne miano swoistych przeciwciał utrzymuje się przez kilka lat, stanowiąc ochronę w przypadku przyszłych narażeń. Osoby wcześniej niezaszczepione powinny dostać szczepionkę oraz immunoglobulinę. Z pierwszą dawką szczepionki podajemy immunoglobulinę w dawce 20 jm.m./kg m.c. (immunoglobulinę można podać do 7 dni od podania 1-szej dawki).

Osoby wcześniej szczepione (WHO):

  • z udokumentowaną pełną profilaktyką przedekspozycyjną,
  • z udokumentowaną pełną profilaktyka poekspozycyjną,
  • po profilaktyce poekspozycyjnej przerwanej po co najmniej 2 dawkach szczepionki na liniach komórkowych.

nie podajemy immunoglobuliny.

W przypadku kolejnej ekspozycji podajemy 2 dawki (po 0,5 ml) szczepionki w schemacie 0, 3 dni (domięśniowo).

Osoby po pełnej profilaktyce przedekspozycyjnej w ciągu ≤ miesięcy (tylko opracowanie rany).

Osoby z niedoborem odporności – zawsze pełna profilaktyka poekspozycyjna.

O zasadności podania szczepionki oraz liczby dawek oraz surowicy odpornościowej decyduje lekarz chorób zakaźnych na podstawie danych epidemiologicznych dotyczących częstości występowania wścieklizny na danych terenie oraz danych dotyczących podejrzanego zwierzęcia (gatunek zwierzęcia, czy zwierzę było szczepione, stan kliniczny zwierzęcia, możliwość jego obserwacji).

W 2019 roku i 2020 roku zaszczepiono odpowiednio 8 886 i 5128 osób po narażeniu (szczepienia poekspozycyjne).

Jak podawać szczepionkę przeciw wściekliźnie w profilaktyce przedekspozycyjnej?

Profilaktyka przedekspozycyjna (związana z podaniem szczepionki), kiedy uodparniamy osoby, które mogą być narażone na zakażenie wirusem wścieklizny).

Szczepionkę można podawać dzieciom i dorosłym.

Podanie domięśniowe (dawka 0,5 ml):

  • podajemy trzy dawki szczepienia podstawowego w odstępach 0, 7, 21 lub 28 dni (schemat tradycyjny),
  • podajemy 2 dawki w odstępach 0-7 dni (schemat tygodniowy)  (nie może być stosowany u osób z niedoborem odporności).

Podawanie dawek przypominających nie dotyczy osób mieszkających na terenach występowania wścieklizny i udających się tam podróżujących. Zgodnie z zaleceniami WHO dawkę przypominającą można podać po kontroli badaniami serologicznymi u osób zawodowo narażonych na zakażenie wirusem wścieklizny.

Jakie ryzyko jest związane z zaszczepieniem przeciw wściekliźnie?

Szczepionki przeciw wściekliźnie dla ludzi należą do grupy szczepionek inaktywowanych, w ich skład wchodzi zabity wirus wścieklizny. W związku z tym nie ma żadnego narażenia na zakażenie osoby zaszczepionej.
Po podaniu szczepionki mogą występować:

  • lekkie odczyny miejscowe, np. zaczerwienienie, obrzęk, bolesność lub świąd w miejscu podania szczepionki,
  • ogólne odczyny, np. ból i /lub zawrót głowy, bezsenność, gorączka, ból brzucha, kołatanie serca,
  • sporadycznie zgłaszano ciężkie odczyny neurologiczne, ale brak jest dowodów na ich związek z podaniem szczepionki.

Czytaj więcej

Gdzie można zrealizować szczepienia przeciw wściekliźnie?

Informacje o profilaktyce oraz występowaniu wścieklizny na danym terenie najłatwiej uzyskać w Powiatowych Stacjach Sanitarno- Epidemiologicznych.

Szczepienia profilaktyczne (szczepienia przedekspozycyjne) można zrealizować we wszystkich podmiotach wykonujących szczepienia lub w wytypowanych poradniach, gdzie realizowane są szczepienia podróżujących. W przypadkach narażenia zawodowego profilaktyczne szczepienia przeciw wściekliźnie finansuje pracodawca.

Organizacja szczepień poekspozycyjnych przeciw wściekliźnie może różnić się w zależności od regionu Polski. W praktyce szczepienia poekspozycyjne po narażeniu można wykonać w Poradniach Chorób Zakaźnych. Kwalifikację do szczepienia prowadzi lekarz chorób zakaźnych. Swoista immunoglobulina do przeprowadzenia profilaktyki bierno-czynnej jest dostępna jedynie na oddziałach zakaźnych.

 

Jak wyglądają szczepienia zwierząt przeciw wściekliźnie?

Zabieganie wściekliźnie zwierząt jest w Polsce uregulowane prawnie. Szczepienia zwierząt domowych są obowiązkowe.
Masowe szczepienia psów przeciw wściekliźnie prowadzone są w Polsce od 1950 r.
Od 1993 r. prowadzone są również masowe szczepienia dzikich zwierząt, przy użyciu szczepionek do podawania drogą doustną. Kiedy zwiększa się częstość występowania wścieklizny wśród dzikich zwierząt na danym terenie organizowane są akcje zrzutów z samolotów szczepionek (dokładnie oznaczane są rejony największego zagrożenia, mieszkańcy są informowani o potencjalnym niebezpieczeństwie).

Czy szczepionka przeciw wściekliźnie dla zwierząt zrzucana w czasie akcji szczepień zwierząt może być niebezpieczna dla człowieka?

Szczepionki przeciw wściekliźnie dla lisów są szczepionkami zawierającymi osłabionego ale żywego wirusa, dlatego obowiązuje w tym wypadku zachowanie zasad ostrożności podobnych jak dla wszystkich szczepionek żywych.  Należy unikać kontaktu z przynętą w której dostarczana jest najczęściej szczepionka w czasie akcji zrzutów szczepionki w lesie.  W przypadku bezpośredniego kontaktu z otwartą raną lub błonami śluzowymi w obrębie oczu jamy ustnej czy  nosowej należy jak najszybciej przemyć miejsce wodą z mydłem i zgłosić się do lekarza, który oceniając sytuację może zakwalifikować sytuację jako ekspozycję na wirusa wścieklizny i podjąć stosowne kroki zapobiegawcze.
Szczególną ostrożność powinny zachować osoby z zaburzeniami układu odporności.

Ostatnia aktualizacja: 6 grudnia 2023
Materiały źródłowe
  • Rupprecht Ch.E. i wsp. Rabies vaccine. w: Plotkin’s Vaccines. red. Plotkin S., Orenstein W., Offit P., Edwards K.  wyd. VII, 2018. str. 918-949.
  • Rupprecht C.E., Shlim D.E.: Rabies. W: Brunette G.W.: Yellow Book 2013. CDC Health Information for International Travel. Chapter 3. Atlanta, CDC, 2014(wwwnc.cdc.gov/travel/yellowbook/2016/chapter-3-infectious-diseases-related-to-travel/rabies.
  • Rupprecht C.E., Briggs D., Brown C.M. i wsp.: Use of a reduced (4-dose) vaccine schedule for postexposure prophylaxis to prevent human rabies: recommendations of the advisory committee on immunization practices. MMWR Recomm. Rep., 2010; 59: 1–9.
  • Rabies vaccines: WHO position paper – April 2018. Weekly epidemiological record, No 16, 2018, 93, 201–220.
pokaż więcej
Słowniczek
pokaż więcej
Znalazłeś niezrozumiany termin?
Zaproponuj hasło do słownika.
Loading