Kwalifikacja do szczepienia

Jak powinna przebiegać prawidłowa kwalifikacja pacjenta do szczepienia ?

Zgodnie z obowiązującymi przepisami, każde dziecko i osoba dorosła zgłaszająca się w celu przeprowadzenia szczepienia obowiązkowego lub zalecanego musi przejść kwalifikacyjne badanie lekarskie. Badanie lekarskie jest ważne 24 godziny i ma na celu wykrycie ewentualnych przeciwwskazań do szczepienia, opóźnienie wykonania szczepienia, modyfikację schematu szczepień. Istotne jest w czasie kwalifikacji zminimalizowanie ryzyka wystąpienia niepożądanego odczynu poszczepiennego (NOP) i zapewnienie maksymalnej skuteczności szczepienia.

Celem kwalifikacji do szczepienia jest upewnienie się co do wskazań oraz wykluczenie przeciwwskazań do podania szczepionki. Badanie lekarskie kwalifikacyjne do każdego szczepienia składa się z ukierunkowanego wywiadu oraz przesiewowego badania przedmiotowego, które obejmuje co najmniej ocenę stanu ogólnego pacjenta, w tym podstawowych parametrów życiowych (temperatura, akcja serca, oddychanie, świadomość), zbadanie gardła, węzłów chłonnych oraz osłuchanie płuc i serca. Badanie kwalifikacyjne do szczepienia jest bardzo podobne niezależnie od planowanej do podania szczepionki, różni się w szczegółach dotyczących przeciwwskazań do konkretnych szczepionek.

W procesie kwalifikacji można skorzystać z kwestionariusza udostępnionego przez Medycynę Praktyczną.

Wywiad przesiewowy przed szczepieniem dzieci i młodzieży

Wywiad przesiewowy przed szczepieniem osób dorosłych

Kwestionariusz należy wypełnić przed każdą „wizytą szczepienną”. Może to zrobić pacjent lub rodzic dziecka w poczekalni lub w gabinecie szczepień. Kwestionariusz wywiadu przesiewowego może być wykorzystany w oddziale noworodkowym do kwalifikacji do szczepienia noworodka.

Rozmowa o ryzyku potencjalnych odczynów poszczepiennych należy również do procesu kwalifikacji do szczepienia. Rodzic/opiekun dziecka lub osoba dorosła powinien być poinformowany o rodzajach NOP jakie mogą wystąpić po danej szczepionce oraz o czasie, w którym te odczyny najczęściej występują. Należy wyjaśnić, że podejrzenie NOP obejmuje każdą niekorzystną sytuację zdrowotną, która wystąpiła po szczepieniu, zwykle w okresie 30 dni. Ważne jest informowanie, że większość objawów niepożądanych nie jest spowodowana działaniem szczepionki, mają związek czasowy a nie przyczynowy, mogą być spowodowane inną chorobą. Ryzyko NOP powinno być zestawione z ryzykiem zachorowania i powikłań po chorobie. Badanie fizykalne to bardzo ważny element kwalifikacji. Pozwala na wychwycenie różnych nieprawidłowości np. w rozwoju psychomotorycznym dziecka.

Kwalifikacja składa się z badania podmiotowego (wywiad) i przedmiotowego (badanie fizykalne).

Gdzie są poradnie udzielające konsultacji specjalistycznych z zakresu szczepień ochronnych?

Listę poradni udzielających konsultacji specjalistycznych z zakresu szczepień ochronnych można znaleźć na stronie medycyny Praktycznej /Szczepienia pod adresem:

https://www.mp.pl/szczepienia/praktyka/porocedury/213651,poradnie-udzielajace-konsultacji-specjalistycznych-z-zakresu-szczepien-ochronnych

Kto jest uprawniony do kwalifikacji i wykonywania szczepień ochronnych u dzieci?

Badanie kwalifikacyjne u dzieci i młodzieży przeprowadza:

– lekarz (szczepienia zalecane i obowiązkowe),

– felczer (szczepienia zalecane i szczepienia przeciw COVID-19),

który odbył w ramach doskonalenia zawodowego kurs lub szkolenie w zakresie szczepień ochronnych i uzyskał dokument potwierdzający ukończenie tego kursu lub szkolenia, lub w przypadku którego ramowy program jego kształcenia podyplomowego obejmował problematykę szczepień ochronnych na podstawie przepisów o zawodach lekarza i lekarza dentysty.

Do podania szczepionki uprawnione są:

  • osoby posiadające wymagane kwalifikacje zawodowe: lekarze lub felczerzy, pielęgniarki, położne, higienistki szkolne i ratownicy medyczni,
  • osoby, które odbyły w ramach doskonalenia zawodowego kurs lub szkolenie w zakresie szczepień ochronnych i uzyskały dokument potwierdzający ukończenie tego kursu lub szkolenia, lub w przypadku której ramowy program ich kształcenia podyplomowego obejmował problematykę szczepień ochronnych na podstawie przepisów o zawodach lekarza i lekarza dentysty, przepisów o zawodach pielęgniarki i położnej oraz przepisów o zawodzie ratownika medycznego oraz samorządzie ratowników medycznych, a w przypadku felczera i higienistki szkolnej – które uzyskały dokument potwierdzający ukończenie tego kursu lub szkolenia.

Źródła:

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 września 2023 roku w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (Dz. U. z 2023 r., poz. 2077).

Którzy pracownicy medyczni i z jakimi kwalifikacjami są uprawnieni do wykonywania szczepień ochronnych? MPPL Szczepienia. 

Kto jest uprawniony do kwalifikacji i wykonywania szczepień ochronnych u dorosłych?

Badanie kwalifikacyjne (szczepienia zalecane i przeciw COVID-19) przeprowadza:

– lekarz

– felczer

– lekarz dentysta

– pielęgniarka

– położna,

– ratownik medyczny,

– fizjoterapeuta,

– diagnosta laboratoryjny,

– farmaceuta.

Badanie kwalifikacyjne do szczepienia obowiązkowego realizowanego do ukończenia 19. roku życia, obowiązkowych szczepień u osób chorych przewlekle i z grup ryzyka, obowiązkowych szczepień poekspozycyjnych lub obowiązkowych szczepień pracowniczych przeprowadza:

– lekarz.

Do podania szczepionki zalecanej osobie dorosłej uprawnieni są:

– lekarz,

– lekarz dentysta,

– felczer,

– pielęgniarka,

– położna,

– higienistka szkolna,

– ratownik medyczny,

– fizjoterapeuta,

– diagnosta laboratoryjny,

– farmaceuta,

jeżeli odbył w ramach doskonalenia zawodowego kurs lub szkolenie w zakresie szczepień ochronnych i uzyskał dokument potwierdzający ukończenie tego kursu lub szkolenia, lub ramowy program jego kształcenia podyplomowego obejmował problematykę szczepień ochronnych.

Źródła:

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 września 2023 roku w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (Dz. U. z 2023 r., poz. 2077).

Którzy pracownicy medyczni i z jakimi kwalifikacjami są uprawnieni do wykonywania szczepień ochronnych? MPPL Szczepienia. 

Jakie są sposoby zmniejszenia stresu związanego z wizytą szczepienną?  

Podanie szczepionki może wywoływać stres, związany przede wszystkim z efektem bólowym  wkłucia domięśniowego czy podskórnego. Zanim podejmiemy jakiekolwiek działania warto dopytać pacjenta co jest powodem stresu. Czy jest to stres przed iniekcją? Czy może strach o NOP? Może stres podyktowany jest doświadczeniami podczas szczepienia w przeszłości? Dzięki poznaniu przyczyn strachu, będzie można go we właściwy i celowany sposób złagodzić.

Zmniejszenie tego stresu i bólu, a tym samym poprawę komfortu szczepionego dziecka, uzyskać można stosując metody farmakologiczne i niefarmakologiczne:

  • U noworodków i niemowląt na miejsce planowanego wstrzyknięcia można nałożyć krem znieczulający (krem Emla), najlepiej jeszcze w domu przed przyjściem do poradni, około godzinę przed szczepieniem, W przeprowadzonych badaniach klinicznych wykazano, że krem Emla nie wpływa na odpowiedź immunologiczną na szczepionki. Efekt przeciwbólowy można także osiągnąć, podając dziecku podczas szczepienia lub krótko przed szczepieniem słodkie płyny (np. roztwór sacharozy) lub przystawiając je do piersi.
  • U starszych niemowląt i dzieci w wieku przedszkolnym warto pamiętać o odwracaniu uwagi dziecka w trakcie wykonywania szczepienia, na przykład zabawką, ulubioną książeczką, śpiewaniem, wyświetlaniem bajki na ekranie monitora, itp. Przed wykonaniem szczepienia miejsce planowanego wkłucia można głaskać lub lekko pocierać, aby zmniejszyć powstawanie i transmisję impulsów bólowych przewodzonych przez unerwioną tkankę podskórną, a  także ograniczyć skurcz mięśni w trakcie wprowadzania igły.
  • W badaniach klinicznych wykazano też, że niemowlęta i małe dzieci, podtrzymywane i przytulane na kolanach opiekuna podczas szczepienia w pozycji półleżącej lub siedzącej, mniej odczuwają ból związany zwłaszcza z domięśniowym podaniem szczepionki. Warto dodać, że niezbędny jest spokój i opanowanie opiekuna, bo dziecko bardzo szybko wyczuwa zdenerwowanie i lęk rodziców/opiekunów, co wywołuje jego niepokój i płacz.

Takie postępowanie pozwala zabezpieczyć dziecko przed odczuwaniem bólu podczas wstrzyknięcia lub przynajmniej zmniejszyć to odczucie, a także ogranicza nieprzyjemne doznania ogólne związane z zabiegiem szczepienia.

 

Na zmniejszenie stresu i poprawę zaufania do szczepionek i szczepień wpływa także stosowanie się do zaleceń producenta, dotyczących odpowiedniej techniki i sposobu podania szczepionki. Na zmniejszenie liczby wkłuć i wizyt związanych ze szczepieniami, a więc także ograniczenie bólu i stresu, może wpłynąć również zastosowanie szczepionek wysoko-skojarzonych, które pozwalają na podanie w jednym wstrzyknięciu szczepionki przeciwko kilku chorobom zakaźnym. Należy też podkreślić, że miła i fachowa opieka lekarza i pielęgniarki podczas wizyty związanej ze szczepieniami, w znacznym stopniu może przyczynić się do eliminacji stresu związanego z przeprowadzeniem szczepienia. Warto pamiętać, że na stres podczas szczepień najlepiej działa życzliwość ze strony personelu. Zapewnienie pacjenta o tym, żeby się nie martwił i pamiętał o tym, że jest w dobrych rękach może znacznie ograniczyć poziom strachu.

 

Jak lekarz powinien przygotowac się do wizyty szczepiennej?

Pierwsza wizyta szczepienna jest niezwykle istotna przy realizowaniu kalendarza szczepień. Pediatra lub lekarz pierwszego kontaktu zajmujący się szczepieniami powinien się do niej starannie przygotować. Na pierwszą wizytę dotyczącą szczepień należy zarezerwować  odpowiednio dużo czasu, tak aby móc spokojnie porozmawiać z rodzicami i wyjaśnić im poszczególne aspekty szczepień z uwzględnieniem ich rodzaju, celowości i rozłożenia w czasie. Rodzice często mają wiele wątpliwości związanych ze szczepieniami, które właśnie na tej pierwszej wizycie powinny zostać omówione. Wysiłek włożony w profesjonalne przygotowanie i przeprowadzenie tej wizyty z pewnością zaprocentuje w przyszłości.

W jakiej sytuacji można podać lek przeciwgorączkowy planując szczepienie?

Wzrost temperatury ciała często obserwuje się po podaniu różnych szczepionek. W większości przypadków stan podgorączkowy czy gorączka wywołana szczepieniem ustępuje samoistnie i nie wymaga leczenia. Jednakże wielu rodziców i lekarzy rozważa podanie dzieciom profilaktycznie leków przeciwgorączkowych.

Pamiętaj, że:

  • Opinie ekspertów i wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że nie powinno się zalecać profilaktycznego stosowania leków przeciwgorączkowych w przypadku szczepień;
  • Jeżeli rodzice są przygotowani, że może wystąpić gorączka mogą podać bardzo szybko lek przeciwgorączkowy/przeciwzapalny.

W przeglądzie piśmiennictwa medycznego dokonanym pod kątem oceny wpływu podawanych profilaktycznie leków przeciwgorączkowych na częstość występowania objawów poszczepiennych oraz odpowiedź serologiczną na poszczególne antygeny zawarte w szczepionkach, a także w badaniach przeprowadzonych przez Prymula i wsp. (2009) stwierdzono, że:

  • Profilaktycznie zastosowany paracetamol wpływa na zmniejszenie takich niepożądanych odczynów poszczepiennych, jak gorączka i ból, ale nie ma wpływu na występowanie gorączki >39,5°C oraz na częstość wizyt lekarskich z tego powodu;
  • Paracetamol wpływa na odpowiedź poszczepienną na wszystkie lub wybrane typy serologiczne pneumoniae oraz H. influenzae, natomiast wpływ na poszczególne antygeny krztuścowe nie jest jednoznaczny;
  • Ibuprofen nie wpływa na odpowiedź poszczepienną na pneumokoki, ale obserwuje się mniejsze stężenie przeciwciał przeciwtężcowych oraz przeciw krztuścowej FHA po szczepieniu pierwotnym, bez istotnych różnic po podaniu kolejnej dawki w 2. roku życia

Nie wiadomo jednak, czy obserwowane zmniejszenie immunogenności niektórych szczepionek ma bezpośredni wpływ na skuteczność kliniczną szczepień. Wpływ paracetamolu na zmniejszenie wytwarzania i aktywność przeciwciał po podaniu niektórych szczepionek najprawdopodobniej nie zależy od jego działania przeciwgorączkowego. Oczekuje się, że hipotezy i wnioski postawione przez autorów badań, dotyczące wpływu leków przeciwgorączkowych na odpowiedź poszczepienną, zostaną sprawdzone w kolejnych pracach eksperymentalnych. Ponadto, mimo iż znaczenie kliniczne uzyskanych wyników jest duże, nie należy jeszcze wyciągać ostatecznych wniosków, chociaż wykazany w badaniach wpływ na zmniejszenie odpowiedzi poszczepiennej przy braku zasadniczego wpływu na zmniejszenie częstości ciężkich niepożądanych odczynów poszczepiennych przemawia za niestosowaniem paracetamolu i innych leków przeciwzapalnych w celach profilaktycznych przy realizacji szczepień.

Powyższe leki można jednakże zastosować w przypadku wystąpienia po szczepieniu gorączki lub reakcji miejscowych powodujących ból, czyli w leczeniu niepożądanych odczynów poszczepiennych. Podanie tych leków przed szczepieniem lub w trakcie szczepienia należy także rozważyć w sytuacjach szczególnych, tzn. u dzieci z drgawkami (w tym gorączkowymi) w wywiadzie, zwłaszcza jeśli po podaniu danej szczepionki lub równoczesnym podaniu kilku szczepionek częściej obserwuje się występowanie gorączki. Nie działają one natomiast na ostry, krótkotrwały ból związany z samym wstrzyknięciem szczepionki.

Należy podkreślić, że w każdym przypadku decyzja, dotycząca zastosowania leków przeciwgorączkowych w realizacji szczepień, należy do lekarza sprawującego opiekę profilaktyczną nad dzieckiem i przeprowadzającego badanie kwalifikacyjne przed szczepieniem.

Czy można rozdzielać wizyty szczepienne?

Obawy rodziców o nadmierne obciążenie układu odpornościowego dziecka poprzez stosowanie szczepionek wieloskładnikowych i wielu szczepień jednocześnie, nie znajdują uzasadnienia merytorycznego. Wiedza dotycząca układu immunologicznego, wyniki badań klinicznych oraz bogate doświadczenie związane ze stosowaniem szczepionek stały się podstawą do jednoczesnego (tzn. podczas tej samej wizyty w gabinecie lekarskim) podawania kilku szczepionek jednemu pacjentowi.

Warto też pamiętać, że przeprowadzanie szczepień w czasie jak najbardziej zbliżonym do schematu wskazanego przez producenta w Charakterystyce Produktu Leczniczego (ChPL) i odstępach wskazanych w Programie Szczepień Ochronnych wraz z określeniem granic wiekowych podania szczepionek, oparte jest na badaniach klinicznych szczepionek, dotyczących ich bezpieczeństwa i skuteczności, przesłankach epidemiologicznych i doświadczeniu klinicznym. Rozdzielanie wizyt szczepiennych w celu oddzielnego podawania szczepionek, a tym samym wydłużanie odstępów pomiędzy dawkami szczepionek i opóźnianie realizacji schematów szczepień, najczęściej nie powoduje w efekcie końcowym obniżenia poziomu przeciwciał swoistych, jednakże opóźnia uzyskanie pełnego zabezpieczenia przed daną chorobą zakaźną do czasu zrealizowania szczepienia w zalecanej liczbie dawek, tj. co najmniej w cyklu podstawowym, co skutkować może brakiem uodpornienia dziecka w wieku największego narażenia na daną chorobę.

Jednoczesna realizacja kilku szczepień, czy możliwość zastosowania szczepionek skojarzonych, jest również bardzo istotna w przypadku planowania podróży zagranicznej.

W badaniu przeprowadzonym podczas epidemii odry wykazano, że około 1/3 zachorowań na odrę u dzieci w wieku przedszkolnym niezaszczepionych, lecz kwalifikujących się do tego szczepienia, można było zapobiec, gdyby szczepienie MMR (przeciw odrze, śwince i różyczce) wykonano podczas jednej wizyty razem z innym szczepieniem.

 

Jak powinien zachować się lekarz jeżeli rodzic chce bez uzasadnienia rozdzielać wizyty szczepienne?

 

Lekarz w takiej sytuacji ma określona role i zadania. Mimo silnej ochrony prawa do samostanowienia pacjenta ustawodawca pozostawia lekarzowi swobodę w decydowaniu o kierunku leczenia. W związku z tym, gdy pacjent zgadza się na udzielenie świadczenia zdrowotnego (szczepienie), wybór zakresu badania kwalifikacyjnego lub szczepionki ostatecznie zależy od lekarza, ponieważ jak wskazuje art. 4 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2017 r. poz. 125), lekarz ma obowiązek wykonywać zawód, zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością. Nie wyklucza to sytuacji, że jeżeli zaistnieją przeciwwskazania do podania szczepionki wieloskładnikowej lub podania kilku szczepionek równoczasowo, lekarz z zachowaniem powyższych zasad, zdecyduje o innym sposobie realizacji szczepień, np. z zastosowaniem szczepionek nieskojarzonych i odpowiednich do nich schematów szczepień. Podstawową wskazówką w doborze metody zapobiegania chorobom, jest więc aktualny stan wiedzy medycznej, zgodnie z nim, stosowanie szczepionek skojarzonych (wieloskładnikowych) i wielu szczepionek podczas jednej wizyty jest skuteczne, bezpieczne i korzystne dla dobrego uodpornienia dziecka.

W przypadku rodziców, którzy chcą przerwać rozpoczęty schemat szczepień lekarz powinien podkreślać korzyści, które płyną z rozpoczętego szczepienia oraz ryzyko dla zdrowia wynikające z zaprzestania szczepień.

 

Podsumowując, w interesie rodziców, lekarza, a przede wszystkim dziecka, leży zastosowanie u niego szczepionek w sposób bezpieczny, skuteczny, z wykorzystaniem aktualnej wiedzy medycznej, bez kierowania się nieuzasadnionymi obawami wzbudzanymi sensacyjnymi doniesieniami medialnymi i związanego z tym ryzyka niedostatecznego lub zbyt późnego uodpornienie dziecka, bo w przypadku szczepień też sprawdza się przysłowie, że lepiej jest być mądrym przed szkodą niż po szkodzie.

Czy można zaszczepić dziecko w starszym wieku niż wiek zalecany?

Określenie wieku, w którym zaleca się określone szczepienie, uwzględnia czynniki wpływające na skuteczność i bezpieczeństwo szczepienia, takie jak:

  • ryzyko zachorowania na daną chorobę w różnych okresach życia,
  • ryzyko niepożądanych odczynów poszczepiennych,
  • możliwość odpowiedzi na szczepienie.

Wskazane jest więc przestrzeganie zalecanego wieku szczepienia oraz schematu szczepienia, gdyż zapewnia to uzyskanie optymalnej ochrony przed daną chorobą zakaźną. W przypadku dzieci zaleca się szczepienie jak najmłodszych dzieci narażonych na zachorowanie na daną chorobę, oczywiście o ile w badaniach klinicznych potwierdzono skuteczność i bezpieczeństwo danej szczepionki oraz nie ma już ryzyka upośledzenia odpowiedzi immunologicznej przez biernie przekazane przez matkę przeciwciał. W ostatnim okresie ciąży dziecko otrzymuje bowiem od matki przeciwciała odpornościowe przeciw niektórym drobnoustrojom. Takie przeciwciała nie pojawią się jednak u noworodka urodzonego przedwcześnie oraz wtedy, gdy matka nie zetknęła się z określonym drobnoustrojem, lub nie była przeciw niemu zaszczepiona. Tego rodzaju odporność trwa krótko, wygasa zazwyczaj w ciągu 2-3 miesięcy, czasami utrzymuje się przez 6 miesięcy.

Pierwsze miesiące życia to czas, w którym, dzięki szczepieniom, niemowlę buduje własną odporność. Rezygnacja ze szczepień lub ich opóźnianie, odbiera dziecku możliwość obrony przed zachorowaniem na groźne choroby, np. na krztusiec czy gruźlicę. Niepotrzebne opóźnianie szczepień przedłuża bowiem okres, w którym dziecko jest narażone na zachorowanie na choroby zakaźne i wystąpienie ich powikłań, a nie niesie żadnych naukowo uzasadnionych korzyści zdrowotnych.

Przeprowadzanie szczepień w granicach wiekowych i odstępach wskazanych w Programie Szczepień Ochronnych (PSO) oparte jest na badaniach klinicznych szczepionek, dotyczących ich bezpieczeństwa i skuteczności, przesłankach epidemiologicznych i wskazaniach określonych w Charakterystyce Produktu Leczniczego (ChPL).

Zaszczepienie dziecka w starszym wieku niż wiek zalecany jest możliwe, jeżeli spełnione są dwa warunki:

  • przewiduje taką możliwość Charakterystyka Produktu Leczniczego danej szczepionki,
  • są istotne powody opóźnienia szczepienia, np. przeciwwskazania zdrowotne do podania szczepionki w zalecanym wieku.

 

W jakich sytuacjach można stosować szczepionki poza wskazaniami podanymi Charakterystyce Produktu Leczniczego?

W szczególnych przypadkach możliwe jest zastosowanie szczepionki poza Charakterystyką Produktu Leczniczego. Należy to do uprawnień lekarza kwalifikującego do szczepień, bowiem to on podejmuje ostateczną decyzję co do konkretnego szczepienia i terminu jego podania, z uwzględnieniem potrzebnej wiedzy i okoliczności konkretnego przypadku.

Przy czym trzeba podkreślić, że stosowanie szczepionki niezgodnie z ChPL może mieć też konsekwencje prawne dla lekarza. Ponosi on odpowiedzialność uwzględniającą wymogi skuteczności i bezpieczeństwa zastosowanego sposobu profilaktyki, bowiem ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty obliguje go do wykonywania zawodu zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością. W przypadku postępowania sądowego, na lekarzu spoczywałby obowiązek udowodnienia, że takie postępowanie było konieczne.

Jeżeli na rynku są dwa rodzaje szczepionki (różne preparaty) czy lekarz powinien dać rodzicowi możliwość wyboru?

W przypadku niektórych szczepionek na rynku dostępne są różne preparaty, które są sobie równorzędne lub nieznacznie się różnią. Szczepionki służące do realizacji obowiązkowych szczepień ochronnych, zakupuje Minister Zdrowia zgodnie z przepisami o zamówieniach publicznych (zgodnie z art. 18 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi). Przepisy nie wykluczają jednakże podania szczepionki innej niż refundowana przez Ministra Zdrowia. W takim wypadku rodzice ponoszą koszt jej zakupu (zgodnie z art. 18 ust. 9 ww. ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r.). Rodzice mogą więc proponować inną szczepionkę lub zasięgać opinii lekarza dotyczącej alternatywnego postępowania, a lekarz może przeprowadzić szczepienie z wykorzystaniem innego preparatu niż zakupiony przez Ministra Zdrowia. Zastosowana w takim przypadku szczepionka musi być dopuszczona do obrotu zgodnie z obowiązującymi przepisami ustawy Prawo Farmaceutyczne oraz odpowiadać merytorycznym wymogom danego szczepienia, wytyczonym Programem Szczepień Ochronnych.

Należy jednakże podkreślić, że wybór szczepionki ostatecznie należy do lekarza, ponieważ, lekarz ma obowiązek wykonywać zawód zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością (zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty). Lekarz powinien również zachować warunki podawania szczepionki, określone przez producenta w jej ChPL, w odniesieniu do indywidualnej sytuacji klinicznej szczepionego dziecka, uwzględniając ewentualne przeciwwskazania.

Powyższe zasady postępowania zgodne są również z Kodeksem Etyki Lekarskiej, w którym w art. 6 zapisano, że lekarz ma swobodę w wyborze metod, które uzna za najskuteczniejsze, a w art. 57, że lekarzowi nie wolno się posługiwać metodami uznanymi przez naukę za szkodliwe, bezwartościowe lub niezweryfikowane naukowo, wybierając zaś metodę diagnostyki lub terapii lekarz powinien się kierować przede wszystkim kryterium jej skuteczności oraz bezpieczeństwa osoby im poddawanej, a także nie narażać tej osoby na nieuzasadnione koszty. Z norm tych wynika zatem, iż lekarz nie powinien ulegać sugestiom (np. rodziców) odnośnie do użycia danej szczepionki, jeśli propozycja ta pozostawałaby w sprzeczności z przyjętymi standardami postępowania.

Czy rodzic powinien dostać do podpisania zgodę na szczepienie?

Obowiązujące regulacje prawne wskazują jednoznacznie na istnienie obowiązku szczepień ochronnych nałożonego na prawnego opiekuna dziecka. Natomiast w kwestii wymagań, dotyczących zgody osoby uprawnionej na obowiązkowe szczepienie ochronne, opinie prawne nie dają jednoznacznej odpowiedzi.

 Zdaniem niektórych prawników szczepienie ochronne, jak każde świadczenie zdrowotne, wymaga skutecznej zgody osoby uprawnionej, co według nich wynika z art. 17 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, który stanowi, że pacjent (lub opiekun) ma prawo do wyrażenia zgody na przeprowadzenie badania lub udzielenie innych świadczeń zdrowotnych przez lekarza. Powołują się na § 7 ust. 2 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych, zgodnie z którym „lekarskie badanie kwalifikacyjne oraz obowiązkowe szczepienia ochronne u osoby, która ukończyła 6 r.ż., a nie osiągnęła pełnoletności, można przeprowadzić bez obecności osoby, która sprawuje prawną pieczę nad tą osobą, albo opiekuna faktycznego, po uzyskaniu ich pisemnej zgody…”, wskazujące, że lekarz nie może wbrew woli osoby uprawnionej do wyrażenia zgody, wykonać zabiegu szczepienia

Według poglądu przeciwnego, co prawda obowiązek uzyskania zgody pacjenta na udzielenie świadczeń zdrowotnych przewiduje zarówno ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty, jak i ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, to jednak nie można tych regulacji analizować fragmentarycznie i w oderwaniu od innych przepisów. Wyżej wymienione przepisy zawierają zapisy zastrzegające „jeżeli przepisy odrębnych ustaw nie stanowią inaczej”. Natomiast ustawa z dnia 8 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi nie przewiduje prawa pacjenta do odmowy wyrażenia zgody na szczepienia ochronne, wręcz odmiennie – statuuje obowiązek poddania się szczepieniom ochronnym (wyrok WSA w Warszawie, z dn. 19.10.2016 r., VII SA/WA 2539/15), co oznacza, że na wykonanie obowiązkowego szczepienia ochronnego nie jest wymagana zgoda pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego. Jeżeli jednak przedstawiciele ustawowi dziecka odmawiają poddania go takiemu szczepieniu, a przy tym nie chcą podpisać braku zgody lub sprzeciwu, lekarz powinien odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej.

 

Jak kontynuować szczepienia dziecka rozpoczęte w innym kraju europejskim?

Biorąc pod uwagę ogólne zasady realizacji szczepień ochronnych w Polsce, szczepienia mogą być realizowane jako szczepienia obowiązkowe lub zalecane. Każde dziecko, które przebywa w Polsce dłużej niż 3 miesiące podlega obowiązkowi szczepień ochronnych i może otrzymać szczepienia bezpłatne. Dzieci przebywające w Polsce krócej niż 3 miesiące, podlegają tylko obowiązkowi szczepienia przeciw wściekliźnie i przeciw tężcowi w przypadku ekspozycji na te zakażenia. Ze szczepień obowiązkowych zwolnione są osoby, które wcześniej poddały się tym szczepieniom w zakresie wymaganym w przepisach i posiadają potwierdzającą to dokumentację.

Obowiązkowe szczepienia ochronne i poprzedzające je lekarskie badania kwalifikacyjne u osób ubezpieczonych oraz osób nieposiadających uprawnień z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego,  przeprowadzane są w przychodniach, z którymi Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) zawarł umowy o udzielanie tych świadczeń. Zakup szczepionek do przeprowadzania obowiązkowych szczepień ochronnych finansowany jest z budżetu państwa. Przepisy przewidują także możliwość przeprowadzenia szczepienia obowiązkowego szczepionką inną niż zakupiona z budżetu państwa, przy czym jeśli szczepienie przeprowadzane jest w przychodni, która ma umowę z NFZ, osoba poddająca się szczepieniu (w przypadku dzieci – rodzice) ponosi koszty zakupu szczepionki, jeśli w przychodni, która nie ma umowy, osoba ta ponosi koszty badania kwalifikacyjnego, przeprowadzenia szczepienia i zakupu szczepionki.

Jeżeli natomiast szczepienia realizowane będą w ramach szczepień zalecanych, to osoba poddawana szczepieniu (w przypadku dzieci rodzice) ponosi koszty zakupu szczepionki, niezależnie od tego czy korzysta z usług przychodni mającej umowę z NFZ czy tzw. „prywatnej”. Ponosi także koszty przeprowadzenia szczepienia, gdy korzysta z usług przychodni tzw. „prywatnej”, natomiast gdy korzysta z usług przychodni mającej umowę z NFZ i posiada uprawnienia z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego, koszty te mogą być finansowane na zasadach określonych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

U dzieci ze szczepieniami rozpoczętymi w innych krajach, należy co najmniej uzupełnić je do zakresu obowiązującego w polskim Programie Szczepień Ochronnych, odpowiednio do wieku i stanu zdrowia dziecka, co pozwoli uzyskać ochronę indywidualną i w wypadku większości szczepień tzw. odporność zbiorowiskową, w odniesieniu do  lokalnej sytuacji epidemiologicznej.

Gdzie można znaleźć informacje jakie programy szczepień realizowane są w poszczególnych krajach Europy?

Informacje o programach szczepień w krajach UE można sprawdzić na stronie internetowej Europejskiego Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób Zakaźnych (ECDC- European Centre for Disease Prevention and Control).

Służy temu interaktywne narzędzie, gdzie można znaleźć wszystkie Kalendarze Szczepień, ze wskazaniem szczepień obowiązkowych i zalecanych oraz porównać programy szczepień w różnych krajach.

Ostatnia aktualizacja: 23 sierpnia 2024
Materiały źródłowe
  • CDC: General recommendations on immunization.
  • AAP: Red Book: Report of the Committee on Infectious Diseases, aapredbook.org
  • Wysocki J., Mrukowicz J. Jak rozmawiać z rodzicami o szczepieniach dzieci. Praktyczny przewodnik dla lekarzy i pielęgniarek Wyd. spec. 3/2013 Medycyna Praktyczna
  • Kwestionariusze wywiadu przesiewowego przed szczepieniem dzieci, młodzieży i dorosłych.
  • Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi ( Dz. U. z 2016 r., poz. 1866).
  • Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz. U. z 2017 r., poz. 125).
  • Kodeks Etyki Lekarskiej.   
  • Ogólne wytyczne dotyczące szczepień ochronnych – cz. 1. Zalecenia amerykańskiego Komitetu Doradczego ds. Szczepień Ochronnych (ACIP). Med. Prakt. Szczepienia 1/2012.
  • Kubiak R., Podstawy prawne realizacji szczepień ochronnych. Warsztaty edukacyjne: szczepienia w praktyce lekarskiej – od sytuacji klinicznej do optymalnej decyzji, Medycyna Praktyczna, Kraków 2010.
  • Kosonoga-Zygmunt J. Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 2016 r., sygn. V KK 306/15.
  • Augustynowicz A. i wsp. Aspekty prawne obowiązkowych szczepień ochronnych u dzieci, Pediatria Polska,2013, 88, 120-
  • http://www.mp.pl/szczepienia/prawo/zapytajprawnika/92458
  • http://www.mp.pl/szczepienia/prawo/zapytajprawnika/85365.
  • Serwach M. Obowiązkowe szczepienia ochronne.
  • Ogólne wytyczne dotyczące szczepień ochronnych cz. 2. Zalecenia amerykańskiego Komitetu Doradczego ds. Szczepień Ochronnych (ACIP) na podstawie Andrew T. Kroger, Ciro V. Sumaya, Larry K. Pickering Morbidity and Mortality Weekly Report, 2011; 60 (RR-02): 1–60.
  • Das i wsp. PLoS ONE, 2014; 9 (9): e106 629.
  • Prymula i wsp. Lancet, 2009; 374: 1339-1350 .
  • Shefer A., Atkinson W., Friedman C. et al: Immunization of Health-care personnel. Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices. MMWR, 2011;60(RR-7): 1-45.
  • Wysocki J. Jakie sytuacje stanowią wskazanie do odroczenia szczepień przewidzianych w PSO w 1. dobie życia? Medycyna Praktyczna Szczepienia. 03.12.2018.
  • Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 września 2023 roku w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (Dz. U. z 2023 r., poz. 2077).
  • Którzy pracownicy medyczni i z jakimi kwalifikacjami są uprawnieni do wykonywania szczepień ochronnych? MPPL Szczepienia. 
pokaż więcej
Słowniczek
pokaż więcej
Znalazłeś niezrozumiany termin?
Zaproponuj hasło do słownika.
Loading