Bezpieczeństwo szczepień przeciw COVID-19

Wraz z opracowaniem nowoczesnych szczepionek przeciw COVID-19, mRNA i wektorowych, pojawiły się obawy, że mogą one wywoływać nieznane, odległe działania niepożądane.

Bezpieczeństwo szczepionek potwierdzane jest w badaniach nieklinicznych na zwierzętach oraz badaniach klinicznych na ludziach ocenianych w procesie dopuszczenia szczepionki do obrotu. Szczepionki przeciw COVID-19 opracowano i wprowadzono na rynek w ciągu  niespełna roku. Badania kliniczne oceniające bezpieczeństwo przed wprowadzeniem szczepionek do obrotu prowadzono przez kilka miesięcy (badania rozpoczęto latem 2020 roku).

Prof. Paul Offit jest jednym z najbardziej znanych wakcynologów, ekspertów w dziedzinie bezpieczeństwa szczepionek. Podkreśla, że wiedza na temat profilu bezpieczeństwa szczepionek obejmuje doświadczenia zdobyte w ciągu kilkudziesięciu lat stosowania różnych rodzajów szczepionek. Badacze wykorzystują ją teraz w nadzorze nad bezpieczeństwem nowoczesnych szczepionek przeciw COVID-19, mRNA i wektorowych.

Wszystkie znane szczepionki opierają się na takim samym mechanizmie działania: dostarczeniu antygenu, który pobudzi układ odpornościowy osoby zaszczepionej. Różnica pomiędzy szczepionkami „tradycyjnymi” oraz nowoczesnymi szczepionkach przeciw COVID-19, mRNA i wektorowymi,  polega na miejscu, gdzie wytwarzany jest antygen. Nowoczesne szczepionki mRNA i wektorowe zawierają w składzie materiał genetyczny, będący instrukcją  do wytworzenia antygenu w organizmie osoby szczepionej. Szczepionki tradycyjne taki gotowy antygen, wyprodukowany w różny sposób, w zależności od rodzaju szczepionki (np. żywa, zabita, skoniugowana, rekombinowana, białkowa, polisacharydowa), dostarczają już w składzie szczepionki. W kolejnych etapach indukowania odpowiedzi odpornościowej, strategia szczepionek mRNA, czy wektorowych nie różni się już od tej opisanej dla szczepionek tradycyjnych.

Wyniki badań klinicznych oraz działania niepożądane odnotowywane w trakcie realizacji masowych szczepień przeciw COVID-19 pokazują, że po ich poddaniu u większości osób zaszczepionych występują miejscowe niepożądane odczyny poszczepienne (NOP), będące odzwierciedleniem indukowanej odpowiedzi poszczepiennej, tj. szybkiej reakcji organizmu na podanie szczepionki, np. ból, obrzęk lub zaczerwienienie w miejscu wstrzyknięcia, zmęczenie, ból głowy, ból mięśni, ból stawów, gorączka. Działania te zwykle ustępują w ciągu kilku dni.

Po szczepieniu bardzo rzadko mogą występować również poważne NOP. Takim znanym działaniem niepożądanym jest reakcja anafilaktyczna występująca najczęściej bezpośrednio po szczepieniu. Inne poważne NOP zgłaszane po szczepionkach przeciw COVID-19, występują w podobnym czasie, max 4-6 tygodni, jak te opisywane po innych dostępnych na rynku szczepionkach. Przykładowo rzadkie przypadki nietypowych zdarzeń zakrzepowo-zatorowych po szczepionkach wektorowych przeciw COVID-19 występują w ciągu 2-3 tygodni po szczepieniu, a zapalenie mięśnia sercowego i zapalenie osierdzia zgłaszane po szczepionkach mRNA odnotowano śr. w ciągu 2 tyg. od szczepienia.

Występowanie poważnych działań niepożądanych po podaniu różnych rodzajów szczepionek   

Poniżej wskazano kilka przykładów bardzo rzadkich poważnych działań niepożądanych występujących po podaniu innych szczepionek, które stanowią podstawę opinii na temat bezpieczeństwa szczepionek przeciw COVID-19 w odniesieniu do braku oddalonych w czasie działań niepożądanych po szczepieniach.

• Przykładem były poważne działania niepożądane po szczepionce OPV, żywej, atenuowanej, doustnej szczepionce przeciw poliomyelitis. Bardzo rzadko po jej podaniu występowały niedowłady wiotkie wywołane szczepami szczepionkowymi (vaccine-associated paralytic polio, VAPP), występujące w następstwie replikacji wirusów pochodzących ze szczepionki podanej danej osobie lub osobie z jej otoczenia w przypadku rewersji wirusa szczepionkowego do wirusa dzikiego. Porażenia występowały w ciągu od 1 do 4 tygodni po podaniu szczepionki OPV. Ponieważ osoba zaszczepiona wydala wirusa szczepionkowego z kałem, stąd w rzadkich sytuacjach paraliż mógł dotyczyć również osoby kontaktującej się z osobą zaszczepioną. Wówczas objawy występowały w okresie do 60 dni (od ośmiu do dziewięciu tygodni) po zaszczepieniu. Ciężkie działanie niepożądane pod postacią VAPP występowało z częstością 1/2,4 miliona osób, stąd nie było możliwości jego wykrycia przed wprowadzeniem szczepionki na rynek. Od 2016 roku w Polsce nie stosujemy doustnej szczepionki przeciw poliomyelitis. Została zastąpiona szczepionką inaktywowaną przeciw poliomyelitis.
• Drugim przykładem jest szczepionka dla podróżujących przeciw żółtej gorączce, która zawiera żywego atenuowanego wirusa żółtej gorączki. Po podaniu szczepionki bardzo rzadko dochodzi do powikłania neurologicznego w postaci poszczepiennego zapalenia mózgu, najczęściej obserwowanego u małych dzieci (<9. m.ż.), dlatego szczepionka nie jest zalecana u niemowląt. Ryzyko powikłań neurologicznych zostało oszacowane na <1/8 000 000 podanych dawek szczepionki. Powikłanie objawia się po 2-3 tygodniach od szczepienia. Niezwykle rzadko występuje choroba wiscerotropowa (Yellow Fever Vaccine-Associated Viscerotropic Disease) spowodowana replikacją i rozprzestrzenianiem się wirusa szczepionkowego w organizmie. Zdarzenie to występuje tak rzadko, że opisano je dopiero na początku XXI wieku. Początek choroby obserwowany jest zwykle w pierwszym tygodniu po szczepieniu, najczęściej w ciągu 3 dni.
• Kolejnym przykładem ciężkiego działania niepożądanego po szczepieniu jest małopłytkowość, która występuje z częstością 1/30 000 dawek po podaniu szczepionki MMR przeciw odrze, śwince i różyczce. Objawy są widoczne 1-3 tygodnie po podaniu szczepionki MMR przeciw odrze, śwince i różyczce. Objawy małopłytkowości mają charakter samoustępujący.
• Po podaniu szczepionki przeciw grypie pandemicznej A/H1N1 odnotowano działania niepożądane pod postacią narkolepsji w ciągu 7 tygodni od szczepienia. Działania te występowały z częstością 1/55 000 dawek, po podaniu konkretnego rodzaju szczepionki przeciw grypie stosowanej w Finlandii.
• W latach 70-tych XX wieku opisywano rzadkie przypadki zespołu Guillain-Barré po szczepieniach przeciw grypie. Prawie wszystkie wystąpiły w ciągu 8 tygodni po szczepieniu. Jednak badania nie potwierdziły związku pomiędzy szczepieniem przeciw grypie i zespołem Guillain-Barré. Objaw ten występuje 17 razy częściej w przebiegu naturalnej infekcji wirusem grypy, w porównaniu do sytuacji po szczepieniu.
• W badaniach klinicznych III fazy szczepionek mRNA lub wektorowych przeciw COVID-19 nie odnotowano zdarzeń niepożądanych pod postacią zespołu Guillain-Barré. W badaniach klinicznych III fazy szczepionek mRNA lub wektorowych przeciwko COVID-19 nie odnotowano NOP pod postacią zespołu Guillain-Barré (GBS). W ramach nadzoru nad bezpieczeństwem szczepionek w systemie VAERS w Stanach Zjednoczonych zgłoszono 100 przypadków GBS/12,2 mln dawek wektorowej szczepionki Janssen. W systemie Eudravigilance w Europejskiej Agencji Leków zgłoszono 227 przypadków GBS /51,4 mln dawek wektorowej szczepionki AstraZeneca. Uaktualniono zapisy w ChPL szczepionek. Badany jest związek przyczynowy pomiędzy zespołem GBS a szczepionkami wektorowymi przeciw COVID-19.

• Wśród osób, które otrzymały szczepionkę mRNA przeciw COVID-19, w tym Comirnaty (Pfizer-BioNTech) i Spikevax (Moderna), zaobserwowano nieznaczne zwiększenie ryzyka wystąpienia zapalenia mięśnia sercowego lub zapalenia osierdzia w porównaniu z osobami nieszczepionymi.
• Sama choroba COVID-19 wiąże się z istotnie większym ryzykiem zapalenia mięśnia sercowego i innych powikłań kardiologicznych niż szczepienie.
• Grupy ekspertów i oficjalne instytucje jak WHO, CDC, EMA, ECDC podkreślają, że korzyści ze szczepienia chroniącego przed COVID-19 znacznie przewyższają rzadkie ryzyko zapalenia mięśnia sercowego lub osierdzia. Comirnaty i Spikevax są nadal zalecane młodzieży w wieku 12 lat i starszym oraz wszystkim osobom dorosłym.
• Wystąpienie zapalenia osierdzia i mięśnia sercowego po szczepionkach mRNA COVID-19 zgłaszano najczęściej u mężczyzn w wieku poniżej 30 lat i zazwyczaj po drugiej dawce szczepionki.
• Większość przypadków zapalenia mięśnia sercowego i osierdzia związanych ze szczepionką mRNA miała łagodny przebieg i pacjenci szybko wracali do zdrowia. Nadal trwają długoterminowe obserwacje przebiegu choroby.
• Szczepionki wektorowe Vaxzevria (AstraZeneca) ani COVID-19 Vaccine Janssen nie powodują zwiększonego ryzyka wystąpienia zapalenia mięśnia sercowego lub osierdzia. Chociaż zgłaszano przypadki zachorowań po podaniu tej szczepionki, nie były one zgłaszane częściej niż można by się tego spodziewać w przypadku braku szczepień.
• Występujące wcześniej schorzenia kardiologiczne nie są uważane za przeciwwskazanie do szczepienia przeciw COVID-19.
• Osoby, u których w przeszłości występowały którekolwiek z poniższych schorzeń sercowo-naczyniowych, mogą otrzymać szczepionkę mRNA (Comirnaty lub Spikevax), ale powinny skonsultować się z lekarzem rodzinnym, wakcynologiem lub kardiologiem w sprawie najlepszego terminu szczepienia oraz tego, czy zalecane są dodatkowe środki ostrożności:
  • niedawno przebyte (tj. w ciągu ostatnich 3 miesięcy) zapalenie mięśnia sercowego lub osierdzia,
  • ostra gorączka reumatyczna lub ostra reumatyczna choroba serca (tj. z oznakami aktywnego stanu zapalnego),
  • zdekompensowana niewydolność serca.
• Objawy zapalenia mięśnia sercowego lub osierdzia pojawiają się zwykle w ciągu 1-5 dni po podaniu drugiej dawki szczepionki mRNA i mogą obejmować ból w klatce piersiowej, kołatanie serca (nieregularne bicie serca), omdlenia (zasłabnięcia) lub duszności. Osoby, u których wystąpi którykolwiek z tych objawów po podaniu szczepionki mRNA przeciw COVID-19, powinny niezwłocznie zwrócić się po pomoc medyczną.
• W zależności od stopnia ciężkości klinicznej i ryzyka, niektórzy pacjenci mogą wymagać kontroli na oddziale ratunkowym lub pobytu w szpitalu, a niektórym wystarczy porada ambulatoryjna.
• Wstępne badania powinny obejmować EKG i oznaczenie stężenia troponiny we krwi. Pozostałe badania diagnostyczne, w tym badanie radiologiczne klatki piersiowej i inne badania w celu wykluczenia innych przyczyn powinny być wykonane zgodnie ze wskazaniami klinicznymi.
• Zalecenia dotyczące ewentualnych dawek przypominających szczepionki w przyszłości różnią się w zależności od wyników badań:
  • kolejne dawki szczepionki mRNA przeciwko COVID-9 można podać osobom, u których podejrzewano zapalenie osierdzia, ale u których stwierdzono prawidłowe wyniki EKG, troponiny i markerów stanu zapalnego oraz u których przez co najmniej 6 tygodni nie wystąpiły żadne objawy. Dotyczy to również osób z klinicznym rozpoznaniem zapalenia osierdzia pomimo prawidłowych wyników badań.
  • u osób, u których potwierdzono zapalenie mięśnia sercowego przypisywane szczepionce Comirnaty lub Spikevax, powinno się odroczyć podanie kolejnych dawek szczepionki mRNA przeciwko COVID-19, a jeśli są w wieku > 18 lat, można w indywidualnych przypadkach rozważyć szczepionkę Vaxzevria, po wyzdrowieniu z objawów.