Właściwości immunomodulujące szczepionki BCG wykorzystywane w onkologii

Czterdzieści lat od opracowania szczepionki BCG i jej zastosowania w profilaktyce gruźlicy, odkryto jej efekt stymulujący odpowiedź immunologiczną organizmu. Równolegle z rozwojem badań nad szczepionką BCG podejmowano próby jej użycia w leczeniu nowotworów. W eksperymentach na zwierzętach szczepy BCG hamowały wzrost guza. Dało to podstawę do przeprowadzenia klinicznych prób zastosowania preparatu u ludzi w terapii ostrej i przewlekłej białaczki granulocytarnej, czerniaka złośliwego, raka piersi oraz raka jajników. Jednak najlepsze wyniki uzyskano w leczeniu powierzchownych, nabłonkowych, nieinwazyjnych raków pęcherza moczowego.

Immunoterapia raka pęcherza nie naciekającego błony mięśniowej preparatami zawierającymi żywe, atenuowane prątki BCG prowadzona po chirurgicznym usunięciu nowotworu jest uważana obecnie za najskuteczniejszą metodę leczenia i zapobiegania nawrotom choroby, efektywniejszą niż radioterapia lub chemioterapia. Skuteczność terapii BCG w leczeniu i profilaktyce powierzchownego raka pęcherza moczowego ocenia się na 60-70% i powszechnie stosuje się ją na całym świecie jako uzupełnienie leczenia raka pęcherza moczowego. W Polsce w tym celu stosowane są preparaty: Onko BCG 50 i Onko BCG 100 (zawierające szczep BCG, podszczep brazylijski Moreau) oraz Onco TICE (zawierający szczep BCG podszczep Tice). Oba preparaty występują w postaci proszku i rozpuszczalnika do sporządzania zawiesiny do podawania do pęcherza moczowego.

Immunoterapia opiera się na założeniu, że własny system immunologiczny pacjenta może zniszczyć komórki rakowe. Aby zmobilizować system immunologiczny do wzmożonego działania w obrębie pęcherza moczowego, podaje się dopęcherzowo szczepionkę przeciwgruźliczą BCG. Niektóre prace sugerują, że w ten sposób wywołuje się sztuczne zapalenie pęcherza moczowego. “Zaalarmowany” system immunologiczny walczy z zapaleniem pęcherza, niszcząc jednocześnie komórki rakowe w tym rejonie. Mechanizm działania tej metody leczenia nie jest jednak do końca wyjaśniony. Wiadomo, że miejscowe stymulowanie komórek układu immunologicznego wyzwala mechanizmy przeciwnowotworowe organizmu. Nadzór immunologiczny zjawisk nowotworowych wiąże się z limfocytami T. Komórki nowotworowe mają własne (zmienione) antygeny transplantacyjne. Krążące limfocyty T rozpoznają antygenową inność komórek nowotworowych i niszczą je, m.in. na drodze efektu cytotoksycznego. W zwalczanie nowotworów zaangażowane są w dużym stopniu również limfocyty NK, które stanowią komórkową straż chroniącą organizm przed nowotworem. W niszczeniu komórek nowotworowych biorą również udział inne komórki układu odpornościowego, takie jak makrofagi i komórki tuczne. W tym bardzo złożonym procesie obronnym organizmu ważną rolę odgrywają różne cytokiny produkowane przez limfocyty, spośród których ogromne znaczenie mają interferon gamma i czynnik martwicy nowotworu, wydzielane przez limfocyty Th1. Istotną rolę w immunoterapii preparatów BCG odgrywa bezpośredni przedłużony kontakt między komórkami odpornościowymi zlokalizowanymi w ścianie pęcherza, a BCG.

Rak pęcherza moczowego jest czwartym pod względem częstości występowania nowotworem złośliwym w Polsce. Stanowi on 3% wszystkich nowotworów złośliwych oraz 70% raków narządów układu moczowego. Najczęściej stosowaną metodą leczenia raka pęcherza nie naciekającego błony mięśniowej jest chirurgiczne usunięcie zmiany nowotworowej w pęcherzu moczowym, a następnie miejscowa chemioterapia lub immunoterapia. Obecnie za najskuteczniejszą metodę leczenia i zapobiegania nawrotom choroby uważa się immunoterapię żywymi prątkami BCG podawanymi dopęcherzowo.