Jakie są rodzaje szczepionek?

Podsumowanie

Szczepionki dzieli się na żywe, zawierające całe, pozbawione zjadliwości drobnoustroje, szczepionki inaktywowane zawierające zabite wirusy/bakterie lub ich fragmenty (białka, polisacharydy) oraz szczepionki najnowszej generacji zawierające informację genetyczną (np. mRNA) o produkcji antygenu. Szczepionki mogą chronić przeciw jednej chorobie lub mogą być wieloskładnikowe.

  • Szczepionki żywe zazwyczaj wywołują silniejszą odporność, jednak są bardziej reaktogenne,
  • Szczepionki zabite (inaktywowane) zazwyczaj wymagają kilku dawek w celu uzyskania trwałej odporności,
  • Szczepionki najnowszej generacji (mRNA, wektorowe) zawierają instrukcję do produkcji antygenu w komórkach osoby zaszczepionej,
  • Szczepionki wieloskładnikowe umożliwiają uodpornienie przeciwko wielu chorobom zakaźnym, przy zachowaniu optymalnej skuteczności i bezpieczeństwa poszczególnych składników.

Szczepionki żywe zawierają odmiany drobnoustrojów które potrafią wywołać zakażenie, ale pozbawione są właściwości chorobotwórczych dzięki wieloletnim próbom i eksperymentom (np, szczepionka przeciw gruźlicy lub szczepionka przeciw odrze). Szczepionki zabite zawierają drobnoustroje inaktywowane za pomocą temperatury, związków chemicznych lub promieniowania (np. szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu lub szczepionka przeciw durowi brzusznemu). Szczepionki rekombinowane powstają w wyniku wbudowania fragmentu materiału genetycznego drobnoustroju do komórek ssaków lub komórek drożdży. Zmienione genetycznie (rekombinowane) komórki zaczynają produkcję nowego białka, które po wyizolowaniu i oczyszczeniu staje się antygenem szczepionkowym (np. szczepionka przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego). Szczepionki mRNA zawierają fragment informatycznego RNA, który stanowi bazę do produkcji antygenu (szczepionki przeciw COVID-19). Szczepionki wektorowe zawierają modyfikowane (niezjadliwe) wirusy, które stanowią wektor z wbudowaną informację genetyczną o syntezie antygenu (np. szczepionki przeciw gorączce Ebola, szczepionki przeciw COVID-19).

Szczepionki jednoskładnikowe (monowalentne) uodparniają przeciwko jednej chorobie zakaźnej. Mogą zawierać jeden rodzaj drobnoustroju lub antygeny pochodzące od jednego drobnoustroju. Szczepionki wieloskładnikowe (poliwalentne) zawierają kilka typów tego samego drobnoustroju (np. szczepionka przeciw poliomyelitis) lub antygeny pochodzące z kilku typów drobnoustroju (np. szczepionka przeciw pneumokokom). Szczepionki skojarzone uodparniają organizm jednocześnie przeciw kilku chorobom zakaźnym. Zawierają kilka drobnoustrojów lub antygenów, pochodzących od kilku drobnoustrojów, np. szczepionka DTP czy MMR. W ostatnich latach opracowano szczepionki wysokoskojarzone, np. szczepionkę pięciowalentną (5 w 1) DTaP+IPV+Hib uodparniającą przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, Haemophilus influenzae typu b. Szczepionki wysoko skojarzone pozwalają zredukować liczbę wykonywanych wstrzyknięć, co wpływa na zmniejszenie bólu i stresu u dziecka oraz zmniejszyć możliwość zakażenia podczas szczepień.

Jakie są rodzaje szczepionek?

Najczęściej szczepionki dzieli się ze względu na:

• rodzaj antygenu szczepionkowego:
– szczepionki żywe (zawierają żywe drobnoustroje),
– szczepionki zabite (zawierają zabite drobnoustroje),
– szczepionki rekombinowane (zawierają antygeny otrzymane metodami inżynierii genetycznej),
– toksoidy/anatoksyny (zawierają produkty metabolizmu komórek bakteryjnych),
– szczepionki podjednostkowe (zawierają rozbite drobnoustroje lub ich fragmenty),

• miejsce produkcji antygenu:
– szczepionki tradycyjne zawierają w składzie gotowy antygen/antygeny produkowany w fabryce wytwórcy,
– szczepionki najnowszej generacji (mRNA i wektorowe) zawierają informację o syntezie/produkcji antygenu, co ma miejsce w komórkach osoby zaszczepionej,

• rodzaj drobnoustroju:
– szczepionki bakteryjne,
– szczepionki wirusowe,
– szczepionki mieszane,

• zakres działania uodparniającego:
– szczepionki swoiste (skierowane przeciwko określonemu drobnoustrojowi, toksynie lub antygenowi),
– szczepionki nieswoiste (skierowane przeciwko różnym drobnoustrojom,

• postać:
– szczepionki płynne,
– szczepionki liofilizowane (w proszku),

• zawartość:
– szczepionki monowalentne (zawierają jeden antygen),
– szczepionki poliwalentne (zawierają kilka antygenów),
– szczepionki skojarzone (zawierają toksyny, zabite komórki bakteryjne, antygeny wirusowe i wirusy),

• drogę podania:
– szczepionki do wstrzykiwań,
– szczepionki doustne,
– szczepionki donosowe.

Jaka jest różnica pomiędzy szczepionkami żywymi oraz inaktywowanymi?

Szczepionki żywe zawierają żywe drobnoustroje (wirusy, bakterie), które wcześniej pozbawia się zjadliwości w procesie tzw. atenuacji. Atenuowane wirusy i bakterie w szczepionkach są pozbawione właściwości chorobotwórczych dla człowieka. Drobnoustroje atenuowane zachowują właściwości antygenowe, a szczepionka je zawierająca, wykazuje dobre właściwości ochronne.
Przygotowanie szczepionki żywej polega na namnożeniu bakterii na podłożu syntetycznym, a wirusów w linii komórek. Kolejnym etapem jest zebranie drobnoustrojów, ich zagęszczenie, a następnie oczyszczenie (metodą filtracji lub wirowania) oraz zawieszenie w odpowiednim nośniku mającym właściwości stabilizujące. Stabilizatorem może być glutaminian sodu (szczepionka BCG), chlorek magnezu (szczepionka przeciw poliomyelitis) i inne związki, tj. sacharoza lub żelatyna.
Przykładem żywej szczepionki bakteryjnej jest szczepionka BCG.
Przykładem żywej szczepionki wirusowej jest szczepionka MMR, szczepionka przeciw rotawirusom.

Do wytwarzania szczepionek zabitych stosuje się zabite (inaktywowane) drobnoustroje. Proces hodowli przebiega w podobny sposób jak przy produkcji żywych szczepionek. Zawiesina drobnoustrojów jest poddawana inaktywacji za pomocą temperatury, związków chemicznych (najczęściej formaldehydu czy fenolu) lub promieniowania. Dla każdego gatunku drobnoustroju wyznaczane są ściśle określone warunki inaktywacji (czas, temperatura, pH, itp.). Zabite i odtoksycznione zawiesiny drobnoustrojów poddaje się procesowi zagęszczania i oczyszczenia.
Przykładem zabitej szczepionki jest szczepionka DTP przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi czy też szczepionka przeciw durowi brzusznemu (Ty).

Szczepionki żywe zawierają atenuowane czyli osłabione wirusy lub bakterie. Silniej działają na układ odpornościowy, dlatego nigdy nie zawierają adiuwantów.

Szczepionki inaktywowana (zabite) zawierają: lizaty bakterii lub wirusa, oczyszczone białka, polisacharydy lub toksoidy. Wzbudzają słabszą niż szczepionki żywe odpowiedź odpornościową, dlatego w ich składzie znajdziemy adiuwanty. Częściej wymagają podawania dawek przypominających.

W jakiej postaci mogą być przygotowane szczepionki?

Szczepionki mogą być przygotowane w postaci liofilizatu (proszku) lub w postaci płynnej.

Szczepionki przygotowane w postaci liofilizatu zawierają proszek, umieszczony w ampułce lub fiolce oraz rozpuszczalnik, dołączony do opakowania szczepionki. Przed szczepieniem liofilizat należy rozpuścić w rozpuszczalniku. Szczepionki przygotowane w postaci liofilizatu są bardziej stabilne i mniej wrażliwe na temperaturę niż szczepionki płynne.
Przykładem szczepionki liofilizowanej jest szczepionka MMR.

W niektórych szczepionkach produkowanych w postaci płynnej, antygen jest adsorbowany (związany) z cząstkami chemicznego związku mineralnego (adsorbenta, który pełni rolę adiuwanta substancji wzmacniającej działanie szczepionki). Najczęściej stosowanym adsorbentem jest wodorotlenek glinu, rzadziej inne związki, tj. fosforan glinu. Rola adsorbenta polega na utrzymywaniu antygenu w organizmie w postaci „depozytu”, który jest uwalniany przez dłuższy czas, dzięki czemu wzmacnia i wydłuża się również działanie szczepionki. Adiuwant może działać w sposób nieswoisty, powodując miejscowy odczyn zapalny, co wpływa na uaktywnienie nieswoistych mechanizmów odpornościowych. Zwiększa to skuteczność podania szczepionki.
Przykładem szczepionki płynnej jest szczepionka DTP przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi.

Jaką drogą podajemy szczepionki?

Znamy 3 drogi podania szczepionek:

  • Wstrzyknięcie, tak podaje się większość preparatów i najczęściej kojarzymy tą drogę podania z procedurą szczepienną.

Szczepionki podajemy najczęściej domięśniowo lub podskórnie. Szczególnie głęboko domięśniowo należy wstrzykiwać szczepionki inaktywowane zawierające adiuwanty (np. przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi), ponieważ w przypadku płytkiego podania mogą one wywołać niepożądane odczyny poszczepienne w postaci podrażnień, stanu zapalnego (nacieku), a nawet zmian martwiczych.

Śródskórnie podawana jest tylko szczepionka BCG, przeciw gruźlicy.

  • Doustnie, np. szczepionka przeciw rotawirusom dla dzieci czy szczepionka przeciw durowi brzusznemu stosowana w szczepieniach podróżujących.

Objętość dawki szczepionki przeciw rotawirusom wynosi 1 lub 2 ml, zależnie od producenta. Szczepionkę należy
podawać, gdy dziecko jest spokojne. Podaje się ją dziecku ułożonemu w pozycji półleżącej, na błonę śluzową policzka, od
razu całą objętość lub porcjami. Jeżeli dziecko zwraca lub wypluwa szczepionkę po jej podaniu powtarzanie dawki nie jest konieczne.

W przeszłości drogą doustną podawano jedną z najpopularniejszych szczepionek, tj. żywą szczepionkę przeciw poliomyelitis (OPV).

  • Donosowo podaje się żywą szczepionkę przeciw grypie dla dzieci i młodzieży, od ukończenia 24 mies. życia do 18 lat. Szczepionka przygotowana jest w postaci aerozolu do podawania donosowo. Zalecana dawka wynosi jedno naciśnięcie pompki do każdej dziurki w nosie po 0,1 ml.

Jaka jest różnica pomiędzy szczepionkami jednoskładnikowymi (monowalentnymi) i wieloskładnikowymi (poliwalentnymi)?

Szczepionki jednoskładnikowe (monowalentne) uodparniają przeciw jednej chorobie zakaźnej. Mogą zawierać jeden rodzaj drobnoustroju lub antygeny, pochodzące od jednego drobnoustroju. Jeżeli drobnoustrój dzieli się na typy, jak np. poliowirus, to w monowalentnej szczepionce przeciwko poliomyelitis może znajdować się tylko typ 1 lub typ 2, albo typ 3 tego wirusa.

Szczepionki wieloskładnikowe (poliwalentne) zawierają kilka typów tego samego drobnoustroju lub antygeny pochodzące z kilku typów drobnoustroju. Zależnie od liczby, zawartych typów tego samego drobnoustroju szczepionka może być dwuwalentna (2 typy), trójwalentna (3 typy), tetrawalentna (4 typy), itd.
Przykładem szczepionki wieloskładnikowej są:

  • 3- walentna inaktywowana szczepionka przeciw poliomyelitis, która zawiera wszystkie 3 typy poliowirusa, czyli typ 1, 2 oraz 3,
  • 13-walentna skoniugowana szczepionka przeciw pneumokokom,

Wśród aktualnie zarejestrowanych w Polsce szczepionek poliwalentnych najbardziej złożoną jest polisacharydowa szczepionka przeciw pneumokokom, która chroni przeciw zakażeniom wywołanym 23 serotypami bakterii Streptococcus pneumoniae oraz skoniugowana szczepionka przeciw pneumokokom, która chroni przeciw zakażeniom wywołanym 13 serotypami bakterii Streptococcus pneumoniae.

Co to są szczepionki skojarzone?

Szczepionki skojarzone uodparniają organizm jednocześnie przeciw kilku chorobom zakaźnym. Zawierają kilka drobnoustrojów i/lub antygeny, pochodzące od kilku drobnoustrojów.

Do najdłużej i najczęściej stosowanych szczepionek skojarzonych należą:

• szczepionka DTP, uodparniająca przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi (może zawierać całokomórkowy składnik krztuśca (DTwP) lub bezkomórkowy składnik krztuśca –DTaP/dTap),
• szczepionka MMR, uodparniająca przeciw odrze, śwince i różyczce (może występować również jako szczepionka czterowalentna przeciw odrze, śwince, różyczce i ospie wietrznej)

Na przestrzeni ostatnich 20 lat opracowano szczepionki wysoko skojarzone, w tym:
• szczepionkę czterowalentną DTaP-IPV (4 w 1) uodparniającą przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis,
• szczepionkę pięciowalentną DTaP-IPV+Hib (5 w 1) uodparniającą przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, Haemophilus influenzae typu b,
• szczepionkę sześciowalentną DTaP-IPV+Hib+HBV (6 w 1) uodparniająca przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, Haemophilus influenzae typu b, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B.

Niepożądane odczyny po podaniu szczepionek skojarzonych nie są bardziej nasilone niż po ich podaniu w postaci pojedynczej (oddzielnie szczepionka przeciw DTaP, oddzielnie szczepionka przeciw Hib, oddzielnie szczepionka przeciw poliomyelitis). Nie obserwuje się efektu sumowania niepożądanych odczynów, które mogą wystąpić kiedy szczepionki podawane są oddzielnie. Podobnie nie obserwuje się zmniejszenia skuteczności poszczególnych składników szczepionki skojarzonej.

Zaletą zastosowania szczepionek skojarzonych jest zredukowanie liczby wykonywanych wstrzyknięć, co wpływa na zmniejszenie bólu i stresu u dziecka oraz zmniejszenie możliwości zakażeń podczas szczepień. Obawy przed „przeciążeniem” układu odpornościowego po jednoczesnym podaniu wielu antygenów są nieuzasadnione.

Wadą szczepionek wysokoskojarzonych jest ich wysoki koszt.

Dlaczego warto stosować szczepionki wysoce skojarzone?

Szczepionki wysoce skojarzone to popularne określenie nowoczesnych szczepionek 4, 5 lub 6 składnikowych chroniących w jednym wkłuciu przed odpowiednio 4, 5 lub 6 różnymi chorobami zakaźnymi.

Szczepionki wysoce skojarzone zawsze zawierają w swoim składzie oczyszczone antygeny krztuśca (tzw. bezkomórkowy (acelularny) składnik krztuśca).

Szczepionki 4- składnikowe chronią przeciw: błonicy, tężcowi, krztuścowi i poliomyelitis. Szczepionki 5- składnikowe chronią dodatkowo przeciw Haemophilus influenzae typu b (Hib), a szczepionki 6- składnikowe jeszcze dodatkowo przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (HBV). Dlatego inne popularne określenia tych szczepionek to: szczepionki „4w1”, „5w1” lub „6w1”.

Stosowanie szczepionek wysoce skojarzonych umożliwia zredukowanie liczby koniecznych ukłuć podczas jednej wizyty, co jest związane z mniejszym bólem dla dziecka oraz mniejszym stresem dla rodziców.

W związku z tym, że szczepionki wysoce skojarzone zawierają bezkomórkowy składnik krztuśca, zawierają znacznej mniej antygenów w porównaniu do szczepionki DTP dostępnej bezpłatnie, zawierającej całe komórki krztuśca. Cechują się również lepszym profilem bezpieczeństwa, obserwujemy mniej ciężkich niepożądanych odczynów poszczepiennych w porównaniu z podaniem szczepionki DTP (całokomórkowej).

Podając szczepionkę wysoce skojarzoną dziecko otrzyma mniej substancji pomocniczych zawartych w szczepionce, niż przy zastosowaniu w jej miejsce szczepionek nieskojarzonych (pojedynczych), co może mieć istotne znaczenie np. dla dziecka z alergią na określony składnik szczepionki.

Szczepionki wysoce skojarzone są powszechnie stosowane u niemowląt w większości krajów europejskich.

Najpoważniejszym ograniczeniem szczepionek wysoce skojarzonych jest ich cena. Rodzic wybierając szczepienie dziecka do 2 r.ż. realizowane szczepionkami wysoce skojarzonymi musi za nie zapłacić z własnej kieszeni. Bezpłatnie są dostępne dla wcześniaków oraz dzieci z przeciwwskazaniami do podania szczepionki DTP z pełnokomórkowym składnikiem krztuśca.

Przed jakimi chorobami chronią dotychczas opracowane szczepionki?

Niektóre szczepionki chronią przed kilkoma różnymi chorobami. Na przykład szczepionka przeciw ospie wietrznej wzbudza odporność nie tylko przeciw ospie wietrznej, ale również zmniejsza ryzyko rozwoju półpaśca. Natomiast szczepionka przeciw pneumokokom chroni przeciw sepsie, zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych, zapaleniu płuc i zapaleniu ucha.

W tabeli przedstawiono zestawienie opracowanych szczepionek i chorób przed którymi chronią.

Tabela. Choroby przed którymi chronią szczepionki

Czy szczepienie może wywołać chorobę przed, którą chroni?

Jakie są najważniejsze kroki milowe w historii szczepień?

Badacze porównują opracowanie nowoczesnych szczepionek przeciw COVID-19 do lotu na księżyc. Zawdzięczamy to niezwykłemu rozwojowi nowoczesnej medycyny.

Szczepionki mRNA i wektorowe to szczepionki, które opracowano z wykorzystaniem najnowszych technologii. Warto pamiętać, że w historii wakcynologii było wiele takich niezwykłych momentów, np. opracowanie pierwszej szczepionki atenuowanej, pierwszej szczepionki skojarzonej, pierwszej szczepionki skoniugowanej, pierwszej szczepionki rekombinowanej, pierwszej szczepionki wysokoskojarzonej, czy szczepionki opracowanej z wykorzystaniem koncepcji „odwrotnej wakcynologii”.

 

Ostatnia aktualizacja: 1 lutego 2024
Materiały źródłowe

Stanley A. Plotkin, Walter A. Orenstein, Paul A. Offit, Edwards K.M. (red.). Plotkin’s vaccines. 7th Edition, Saunders, Philadelphia 2018.

pokaż więcej