Co to jest szczepionka?

Podsumowanie

Szczepionka to preparat, który w założeniu imituje naturalną infekcję i prowadzi do rozwoju odporności analogicznej do tej którą uzyskuje organizm w czasie pierwszego kontaktu z prawdziwym drobnoustrojem (bakterią lub wirusem).

 

  • Szczepionka wywołuje odpowiedź immunologiczną podobną do naturalnej odporności, którą uzyskuje się po przebytym zakażeniu lub chorobie,
  • Głównym celem szczepionki jest ochrona przed ciężkim przebiegiem choroby i powikłaniami, których nie da się przewidzieć.

W skład szczepionki wchodzą najczęściej antygeny, które uzyskiwane są z żywych lub zabitych drobnoustrojów, ich oczyszczonych fragmentów lub produktów metabolizmu bakterii, jak również w wyniku inżynierii genetycznej. Szczepionki najnowszej generacji (np. mRNA lub wektorowe) zawierają informację genetyczną, na podstawie której (już w komórkach osoby zaszczepionej) produkowany jest antygen.

Ponadto szczepionka zawiera substancje pomocnicze, wśród których wyróżniamy: substancje stabilizujące, adiuwanty wzmacniające i przyspieszające pojawienie się odporności, substancje konserwujące, chroniące przed zanieczyszczeniem, a także śladowe ilości substancji pochodzących z procesu wytwarzania szczepionki.

Antygen ze szczepionki jak również antygen wyprodukowany w komórkach osoby zaszczepionej obudza komórki układu odpornościowego do produkcji swoistych przeciwciał (odpowiedź humoralna) oraz wyspecjalizowane komórki odpornościowe (odpowiedź komórkowa). Powstają także komórki pamięci immunologicznej, które zapewniają długotrwały efekt ochronny szczepienia.

Skuteczność szczepionki zależy od wyboru odpowiednich antygenów szczepionkowych oraz właściwych substancji pomocniczych, głównie adiuwantów i substancji stabilizujących, sposobu produkcji, sprawności układu odpornościowego szczepionej osoby oraz jej wieku, a także odpowiednio dobranego schematu szczepienia.

Co to jest i jak działa szczepionka?

Szczepionka to produkt leczniczy, który stymuluje układ odpornościowy człowieka do wytworzenia odporności na określoną chorobę, chroniąc przed nią zaszczepioną osobę.

Tak działają szczepionki tradycyjne (zawierające już gotowy antygen), jak i szczepionki mRNA lub wektorowe (zawierające informację o produkcji antygenu).

Antygen szczepionkowy jest rozpoznawany przez układ odpornościowy organizmu jako obcy i jest niszczony. Stymuluje również utworzenie pamięci immunologicznej. Dzięki temu wzmocniony zostaje naturalny system obronny organizmu przed chorobami.

Szczepienie  imituje naturalną infekcję i prowadzi do rozwoju lub wzmocnienia odporności podobnej do tej, którą organizm uzyskuje w czasie pierwszego kontaktu z prawdziwym drobnoustrojem (bakterią lub wirusem).

Głównym celem szczepienia jest ochrona przed ciężkim przebiegiem choroby i/lub jej powikłaniami.

Pod hasłem „szczepionka” kryje się wiele różnych preparatów, które różnią się składem, procesem produkcyjnym a nawet koncepcją kryjącą się za ich powstaniem:

  • Szczepionka żywa zawiera całe, osłabione drobnoustroje, które mogą namnażać się w organizmie szczepionej osoby. Szczepionka ta wywołuje silną odpowiedź immunologiczną już po jednorazowym podaniu. Uzyskana odporność jest bardzo podobna do odporności wywołanej naturalnym zakażeniem.
  • Szczepionka inaktywowana zawiera zabite drobnoustroje lub wyizolowane, oczyszczone antygeny i wywołuje słabszą odpowiedź immunologiczną. Uzyskanie odpowiedniego poziomu odporności może wymagać użycia w szczepionce substancji wspomagającej (adiuwantu) i wiązać się z kilkukrotnym podawaniem dawek szczepionki.
  • Szczepionki najnowszej generacji (mRNA i wektorowe) zawierają informację genetyczną, na podstawie której wytwarzany jest antygen (już w komórkach osoby zaszczepionej).

W ogólnym zarysie zasada działania szczepionek polega na imitowaniu naturalnej infekcji po to, żeby nauczyć układ odpornościowy osoby zaszczepionej radzenia sobie z prawdziwą infekcją. Po podaniu szczepionki zadziałają takie same naturalne mechanizmy obronne, jak w przypadku kontaktu z patogenem. Antygeny ze szczepionki wzbudzają wytwarzanie przeciwciał i innych elementów układu odpornościowego. Dzięki temu, kiedy osoba uodporniona zetknie się z danym patogenem, przeciw któremu została zaszczepiona, jej układ odpornościowy będzie przygotowany do tego, aby szybciej i silniej odeprzeć atak niebezpiecznego drobnoustroju.

Szczepienie to po prostu trening układu odpornościowego przed ewentualną walką z niebezpiecznym wirusem lub bakterią, z którą możemy się zetknąć w przyszłości.

Z czego składa się szczepionka?

W skład szczepionek wchodzą antygeny, substancje pomocnicze, substancje występujące w ilościach śladowych będące pozostałościami po procesie produkcyjnym oraz woda.

Najważniejszym składnikiem każdej szczepionki są antygeny (określane również substancją czynną), które pobudzają układ odpornościowy do wytwarzania przeciwciał oraz innych jego elementów, które uczestniczą w zwalczaniu choroby.

Antygenami są całe wirusy, bakterie lub ich produkty (toksyny, polisacharydy, białka).

W szczepionkach najnowszej generacji (mRNA i wektorowych) w szczepionkach podawany jest materiał genetyczny- baza do syntezy antygenu.

Antygeny w szczepionkach są przygotowane jako:

  • żywe (atenuowane/osłabione) drobnoustroje,
  • zabite (inaktywowane) drobnoustroje,
  • rozbite drobnoustroje lub ich fragmenty,
  • oczyszczone białka, w tym rekombinowane białka otrzymane metodami inżynierii genetycznej,
  • oczyszczone polisacharydy,
  • produkty metabolizmu bakterii (toksyny),
  • sekwencję genetyczną (mRNA), która stanowi bazę do produkcji antygenu,
  • modyfikowany wektor wirusowy, który zawiera informację o produkcji antygenu.

Antygeny lub materiał genetyczny kodujący informacje o jego syntezie występują w niewielkiej ilości liczonej w mikrogramach. Poza antygenami ważnym składnikiem szczepionki jest woda. Większość szczepionek zawiera 0,5 mililitra płynu.

Zestawienie szczepionek (antygeny + substancje pomocnicze). 

Na czym polega odporność poszczepienna?

Podobnie jak ćwiczenia budują mięśnie, tak szczepionki przygotowują układ odpornościowy, aby był sprawny, silny i gotowy do walki z bakterią lub wirusem wywołującym chorobę zakaźną.

Układ odpornościowy to niezwykle złożony zbiór komórek, białek i chemicznych mediatorów, który chroni organizm przed obcymi bakteriami i wirusami. W immunologii substancja, która może wywołać odpowiedź immunologiczną, jest nazywana antygenem. Niezależnie od tego, w jakiej postaci występuje w szczepionkach (jako fragment wirusa, bakterii, unieczynniona toksyna, oczyszczone białko, polisacharydy, materiał genetyczny kodujący informację o wytwarzaniu antygenu), czy drogi podania (wstrzyknięcie, donosowo, doustnie), finalnie jego podanie w szczepionce prowadzi do wytworzenia odpowiedzi układu odpornościowego.

Pierwszy kontakt z antygenem (podanym w szczepionce) pobudza komórki układu odpornościowego do produkcji swoistych przeciwciał. Dzięki czemu jest on silniejszy, szybszy i bardziej wydajny, jeśli w przyszłości (drugi kontakt z antygenem) dojdzie do zakażenia/kontaktu z bakterią lub wirusem.

Widzimy to w pierwotnej i wtórnej odpowiedzi na antygen – ilość przeciwciał jest większa i szybciej wzrasta po drugiej ekspozycji na antygen.

W wyniku rozwoju pierwotnej odpowiedzi poszczepiennej w surowicy szczepionej osoby pojawiają się swoiste, skierowane przeciw danemu patogenowi, przeciwciała w klasie IgM, IgG oraz IgA. Powstają również komórki pamięci immunologicznej, które zapewniają długotrwały efekt ochronny szczepienia.

Po ponownym kontakcie z antygenem, komórki pamięci immunologicznej prowadzą do powstania wtórnej, poszczepiennej odpowiedzi odpornościowej. Odpowiedź ta charakteryzuje się szybkim wytworzeniem swoistych przeciwciał przede wszystkim w klasie IgG, które uniemożliwiają rozwój choroby.

Pierwotna odpowiedź immunologiczna

  • Szybki, ale niewielki wzrost poziomu przeciwciał IgG.
  • Najwyższy poziom przeciwcial po ok. 4 tyg. od szczepienia.
  • Gwałtowny spadek stężenia przeciwciał.
  • Powrót do poziomu wyjściowego.

Wtórna odpowiedź immunologiczna

  • Po podaniu dawki przypominającej – gwałtowny wzrost (pamięć immunologiczna).
  • Maksymalny wzrost poziomu przeciwcial specyficznych, krótkożyjących.
  • Stabilizacja odporności dzięki długoterminowym przeciwciałom IgG.

W jakim czasie po szczepieniu powstaje odporność?  

Wytworzenie odporności po szczepieniu wymaga czasu. Organizm po każdym szczepieniu (podanej dawce) potrzebuje około 2 tygodni na wytworzenie maksymalnej możliwej odporności.

Dlaczego nabycie odporności poprzez szczepienie jest bezpieczniejsze niż choroba?  

Podstawowe znaczenie ma stwierdzenie, że układ odpornościowy zdrowych ludzi, także dzieci ma zdolność do odpowiedzi na każde potencjalne zakażenie. Szczepienia stymulują własną, swoistą odporność w stosunku do wybranych drobnoustrojów chorobotwórczych – ich celem jest uzyskanie nabytej odporności przeciwzakaźnej, która przypomina naturalną odporność nabytą po zakażeniu. Podobną odporność przeciw chorobom zakaźnym można zatem uzyskać w wyniku naturalnego zakażenia i przechorowania choroby lub w następstwie szczepienia. W obu przypadkach odporność jest wynikiem działania naturalnych mechanizmów immunologicznych. W przypadku szczepienia „sztuczny” jest tylko kontrolowany sposób kontaktu z zabitym lub osłabionym drobnoustrojem zamiast zjadliwym. Natomiast z zachorowaniem wiąże się ryzyko ciężkiego przebiegu zakażenia i rozwoju powikłań choroby, natomiast poważne objawy niepożądane po szczepieniach występują bardzo rzadko i wyjątkowo zagrażają życiu lub zdrowiu dziecka. Uzyskanie odporności nabytej w wyniku szczepienia jest więc znacznie bezpieczniejsze niż w następstwie „naturalnego” zachorowania.

 

Nie potwierdzono aby szczepienia zaburzały układ odporności.

Czy istnieją inne (poza szczepieniem) sposoby uodpornienia dziecka przed chorobami zakaźnymi?

Oprócz szczepień stanowiących tzw. sztuczne uodpornienie czynne, istnieje możliwość zastosowania tzw. uodpornienia biernego. Uodpornienie bierne polega na wprowadzeniu do organizmu preparatu zawierającego gotowe przeciwciała ludzkie lub zwierzęce. Osoba przyjmująca taki preparat, szybko uzyskuje odporność. Jednak utrzymuje się ona zaledwie kilka tygodni, a następnie zanika wraz z eliminacją przeciwciał.

Do preparatów zawierających gotowe przeciwciała należą:

  • antytoksyny (np. błonicza lub tężcowa),
  • gamma-globuliny (np.: przeciw odrze, wzw A, wzw B, wściekliźnie, ospie wietrznej),
  • immunoglobuliny (np.: przeciw tężcowi, wściekliźnie i wzw B).

Powyższe preparaty odegrały bardzo istotną rolę w zwalczaniu chorób zakaźnych w okresie poprzedzającym wprowadzenie antybiotyków oraz szczepień ochronnych. Obecnie preparaty do uodporniania biernego stosuje się najczęściej ze szczepionkami jako tzw. uodpornianie bierno-czynne, szczególnie po narażeniu na zakażenie tężcem, wścieklizną lub wzw B.

Ostatnia aktualizacja: 3 stycznia 2024
Materiały źródłowe
  • Ślusarczyk J. „Charakterystyka szczepionek”, „Wakcynologia” (pod red.) Magdzik W., Naruszewicz-Lesiuk D., Zieliński A., α-medica Press, 2007, str. 63-67.
pokaż więcej