Szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu

Podsumowanie - Szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu

O chorobie

Kleszczowe zapalenie mózgu to ostra choroba wirusowa, która często wiąże się z powikłaniami neurologicznymi. Źródłem infekcji może być ukąszenie przez zakażonego kleszcza, poprzez spożycie niepasteryzowanego mleka zakażonego zwierzęcia lub znacznie rzadziej poprzez transfuzję krwi lub przeszczep narządu od osoby w fazie wiremii. Okres inkubacji choroby wynosi od 7 do 14 dni. W pierwszej fazie, zakażenie przebiega bezobjawowo lub wywołuje objawy podobne do grypy. U części osób zakażonych, po 7-14 dniach dochodzi do zajęcia ośrodkowego układu nerwowego. Może dojść do zapalenia rdzenia kręgowego, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych. U 35%–58% chorych z zajęciem ośrodkowego układu nerwowego dochodzi do trwałych powikłań neurologicznych, a u ok. 1/100 chorych zakażenie kończy się zgonem.

Pamiętaj, że:

  • Nie da się łatwo uchronić przed ukąszeniami kleszczy i nie da się przewidzieć czy dany kleszcz przenosi wirusa,
  • Szczepienie jest obecnie jedynym skutecznym sposobem uchronienia się przed tą ciężką chorobą i jej powikłaniami,
  • Żeby utrzymać ochronę przed zakażeniem konieczne jest przyjęcie 3 dawek szczepienia pierwotnego oraz dawkę przypominającą co 3-5 lat.

W Polsce liczbę zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu szacuje się na 150 do ponad 250 przypadków rocznie. Najwięcej zachorowań obserwuje się w rejonach północno-wschodniej Polski (do 80% zakażeń w danym roku). Sezonowość zachorowań wiąże się z dwoma okresami aktywności kleszczy: dominującym – wiosenno-letnim i słabszym – jesiennym. Na świecie odnotowuje się rocznie ponad 10,000 zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu, głównie w północno-wschodnich oraz środkowych regionach Europy oraz w północnych regionach Azji.

O szczepionce

Dostępne są inaktywowane szczepionki przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu. Aby skutecznie ochronić się przed zakażeniem konieczne jest przyjęcie 3 dawek szczepienia pierwotnego oraz dawek przypominających co 3-5 lat. Zaszczepienie zimą lub wczesną wiosną zapewnia ochronę już od początku aktywności kleszczy (od kwietnia do października). Szczepionki zalecane są w określonych grupach zawodowych oraz osobom przebywającym na obszarach endemicznych. Szczepionki przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu cechuje wysoka skuteczność – na 100 szczepionych powyżej 95 osób wytwarza przeciwciała ochronne zabezpieczające przed powikłaniami.

Przeciwwskazaniem do szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu są reakcja anafilaktyczna po wcześniejszej dawce szczepionki, ostra choroba przebiegająca z gorączką oraz nasilona reakcja alergiczna na substancje pomocnicze wchodzące w skład szczepionki. Po podaniu szczepionki mogą występować miejscowe niepożądane odczyny poszczepienne, głównie przemijający ból w miejscu wstrzyknięcia obrzęk, bolesność, zaczerwienienie. Może też rzadko dochodzić do odczynów uogólnionych, np. przejściowy stan gorączkowy, ogólne osłabienie, objawy grypopodobne.

O chorobie

Co to jest kleszczowe zapalenie mózgu?

Kleszczowe zapalenie mózgu (odkleszczowe zapalenie mózgu, KZM) to zespół neurologicznych komplikacji występujących po zakażeniu flawiwirusami przenoszonymi przez kleszcze.

Źródłem infekcji jest pokąsanie przez zakażonego kleszcza (osobnika dorosłego, nimfę, niemal niewidoczną larwę) lub kontakt z jego zakażonymi płynami ustrojowymi. Zakażenie szerzy się również drogą pokarmową na skutek spożycia niepasteryzowanego mleka zakażonego zwierzęcia (głównie pochodzącego od kóz) oraz poprzez transfuzję krwi lub przeszczep narządów od dawcy który był w fazie wiremii (obecności wirusa we krwi).

Okres inkubacji choroby wynosi od 4 do 28 dni (średnio 10 dni). U dzieci jest dłuższy w porównaniu do dorosłych.

Pierwotne zakażenie w większości przypadków (90%) przebiega bezobjawowo lub ma charakter grypopodobny. Druga faza zakażenia (zajęcie ośrodkowego układu nerwowego) ma miejsce w 7-14 dni po wystąpieniu objawów grypopodobnych.

Opisano trzy typy kleszczowego zapalenia mózgu (analogicznie do 3 podtypów wirusa):

  • środkowoeuropejski (występujący w Polsce),
  • syberyjski,
  • dalekowschodni.

Podtypy wirusa różnią się rodzajem kleszcza, w którego organizmie bytują (Ixodes ricinus obecny w Polsce) oraz ciężkością wywoływanej choroby (najłagodniejsza postać po zakażeniu odmianą środkowoeuropejską).

Kleszczowe zapalenie mózgu to choroba groźna w każdym wieku. Objawowe zakażenia stwierdza się najczęściej u osób powyżej 20 roku życia. Ciężkość przebiegu choroby wzrasta z wiekiem. Młodzież i dorośli chorują ciężej niż małe dzieci. Im człowiek jest starszy tym częściej występują powikłania i przypadki śmiertelne. Wśród chorych przeważają mężczyźni.

Jakie są objawy kleszczowego zapalenia mózgu?

Kleszczowe zapalenie mózgu ma typowo, dwufazowy przebieg oraz nieprzewidywalne następstwa.
Wstępne objawy choroby pojawiają się w ciągu dwóch tygodni i przypominają przeziębienie, m.in.:

  • ogólna niedyspozycja,
  • gorączka ok. 38ºC,
  • bóle głowy, stawów, mięśni,
  • objawy nieżytu górnych dróg oddechowych,
  • niekiedy nudności, wymioty.

Pierwsza faza zakażenia trwa zwykle 1-9 dni. Jeżeli nie dochodzi do zajęcia układu nerwowego, chory powraca do zdrowia. W przypadku, gdy wirusy przedostaną się do układu nerwowego, rozwija się druga faza choroby. Obie fazy przedziela okres remisji, który trwa 1-9 dni.

Druga faza choroby, trwająca kilka tygodni, a nawet miesięcy, charakteryzuje się:

  • nagłym skokiem gorączki (ok. 40ºC),
  • zmianą nastroju (depresja),
  • nękającymi bólami i zawrotami głowy,
  • wymiotami,
  • światłowstrętem,
  • oczopląsem,
  • niekiedy widzeniem podwójnym, niedosłuchem, spadkiem ciśnienia krwi, drżeniem zamiarowym, niedowładami wiotkimi, zaburzeniem świadomości, niekiedy jej utratą, sztywnością karku.

Zajęcie ośrodkowego układu nerwowego przez wirusa może wywoływać zapalenie rdzenia kręgowego, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych.

Jak poważne mogą być objawy kleszczowego zapalenia mózgu?

U około 1% chorych z objawami neurologicznymi dochodzi do zgonu. Wyzdrowienie pozostałych 99% nie zawsze jest całkowite.

Zachorowanie na kleszczowe zapalenie mózgu może mieć poważne następstwa, tj.:

  • trwałe niedowłady i objawy neurologiczne,
  • uszkodzenie poszczególnych nerwów (w ok. 25%),
  • uszkodzenie słuchu (w 13%),
  • zaburzenia psychiczne, w tym nerwica, depresja (w 13%),
  • zaburzenia koncentracji, zaburzenia pamięci,
  • meteoropatie,
  • nadmierna drażliwość,
  • agresja wobec otoczenia,
  • często ograniczona wydolność fizyczna, parkinsoidalne drżenie rąk, upośledzenie ruchów rąk.

Chorzy często twierdzą, że nawet bez utrwalonych objawów są „inni niż przed chorobą”, co określa się tzw. charakteropatią.

Jak często kleszczowe zapalenie mózgu występuje w Polsce?

TRWA WCZYTYWANIE DANYCH

Źródło danych: biuletyny roczne „Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce” (wyd: NIZP-PZH, GIS)

W Polsce rejestruje się 200-300 zachorowań rocznie. Od wielu lat zachorowania ograniczone są do ok. 30 proc. obszaru Polski.  Z badań epidemiologicznych wynika, że są to dane niedoszacowane. Najwięcej zachorowań odnotowuje się w województwach: podlaskim oraz warmińsko-mazurskim i pokrywają się z najwyższą liczbą przypadków KZM – odpowiednio ok. 45 proc. i 25 proc. wszystkich zgłoszonych zachorowań na KZM, a ponadto w województwach: mazowieckim, lubelskim, świętokrzyskim, małopolskim, opolskim i dolnośląskim, śląskim, wielkopolskim i zachodnio-pomorskim oraz w centralnej Polsce.

W 2019 roku i 2020 roku odnotowano odpowiednio 265 i 158  zachorowań.

Ocieplenie klimatu przyczynia się do ekspansji kleszczy na tereny, które do tej pory nie były endemiczne. Przyczyną zwiększonej zachorowalności, obok zmian klimatycznych, są również podróże do obszarów  endemicznego występowania KZM.

Aktualny raport o KZM w Polsce opublikowany przez NIZP-PZH w 2021 r.

 

Gdzie są obszary endemicznego wykrywania KZM w Polsce?

Od około 70 lat wiemy, że kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) występuje na terenie Polski, jak również we wszystkich sąsiadujących z nami krajach. Problem polega na tym, że obszary ryzyka KZM określa się na podstawie zgłoszeń lekarzy, którzy w celu rozpoznania tej choroby muszą zlecić badanie swoistych przeciwciał (tzw. badanie serologiczne). Trwające blisko dekadę badania NIZP-PZH wykazały, że większość lekarzy w Polsce nie zleca takich badań, ponieważ uważa, że na ich terenie nie ma tej choroby. A choroby tej nie ma ponieważ nie wykonuje się badań. Stąd też większość zachorowań na KZM nie jest w Polsce wykrywana.

W opublikowanym w 2018 r. opracowaniu podsumowującym wieloletnie badania NIZP-PZH dotyczące oszacowania ryzyka zachorowania na KZM w Polsce wykazano, że tereny sprzyjające ryzyku KZM występują na wielu obszarach Polski, gdzie dotąd choroba nie była rejestrowana Opracowany model statystyczny został starannie dopasowany do danych zarejestrowanych w 17 powiatach w województwach podlaskim oraz warmińsko-mazurskim, gdzie wszyscy lekarze mają dostęp do diagnostyki w kierunku KZM. Następnie „nałożono” ten model na cały obszar Polski, w celu oszacowania liczby zachorowań na podstawie współoddziaływania uwarunkowań meteorologicznych, zalesienia, wskaźników dostępności lasów oraz bezrobocia (wpływającego na liczbę osób zmuszonych do prac sezonowych na świeżym powietrzu). Wyniki modelu pozwoliły zidentyfikować obszary, w których istnieją warunki szczególnie sprzyjające zetknięciu się z zarażonymi kleszczami oraz zachorowaniom u ludzi.

Model statystyczny oparty na rutynowo zbieranych danych na poziomie gmin, oszacował nieudokumentowane obszary wysokiego ryzyka kleszczowego zapalenia mózgu.

Gdzie i jak często kleszczowe zapalenie mózgu występuje na świecie?

Wirus wywołujący odkleszczowe zapalenie mózgu (KZM) występuje na obszarach endemicznego występowania choroby, jednak jej rozpowszechnienie jest zróżnicowane w zależności od regionu geograficznego. Ryzyko zachorowania na KZM występuje w krajach środkowej, wschodniej i północnej Europy, na obszarze Azji z klimatem umiarkowanym, w Północnych Chinach, Mongolii, na terenie Federacji Rosyjskiej (np. Syberia).

W Europie rejestruje się kilka tysięcy potwierdzonych zachorowań rocznie. We wszystkich krajach, w których prowadzi się rejestrację kleszczowego zapalenia mózgu, obserwuje się wzrost liczby zachorowań trwający od około 20 lat.

W krajach Unii Europejskiej/Europejskiego Obszaru Gospodarczego (UE/EOG) w 2017 roku zarejestrowano 2550 potwierdzonych przypadków KZM (zapadalność: 0,5/100 000). Odnotowano 5 zgonów (współczynnik śmiertelności: 0,3%). Podobnie jak w poprzednich latach, największa zapadalność na KZM dotyczyła Łotwy (16,6/100 000), Litwy (9,1/100 000), Czech (6,4/100 000) oraz Estonii (6,4/100 000) i Słowenii (4,9/100 000).

W Europie na KZM chorują głównie dorośli w wieku >25 lat, a ponad 30% przypadków dotyczyło osób w wieku 45–64 lat.

Niemal wszystkie zachorowania na KZM w Europie dotyczą nieszczepionych.

O szczepionce

Jakie rodzaje szczepionek przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu są dostępne w Polsce?

Obecnie w Polsce są dostępne 2 szczepionki o podobnym składzie. Obie szczepionki zawierają wirusa KZM odmiany centralnoeuropejskiej i są podobne pod względem indukowania odporności przeciw odkleszczowemu zapaleniu mózgu. Szczepionki te są inaktywowane (zabite) i można je stosować nawet w stanach upośledzenia odporności.

Ponieważ nie przeprowadzono badań oceniających jednoczesne podawanie szczepionek przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu z innymi szczepionkami, dlatego należy je podawać osobno.

Jakie szczepionki przeciw KZM są zarejestrowane w Polsce?

W Polsce zarejestrowane są następujące szczepionki przeciw KZM:

  1. Szczepionka: FSME-IMMUN 0,5 ml (szczepionka dla dorosłych) – szczepionka dostępna w Polsce od 2002 roku
    Typ szczepionki: szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu
    Antygen: inaktywowany wirus kleszczowego zapalenia mózgu
    Podmiot odpowiedzialny: Pfizer Europe MA EEIG, Belgia
    Postać: zawiesina do wstrzykiwań w ampułko-strzykawce
    Dawka: 0,5 ml
  2. Szczepionka: FSME-IMMUN 0,25 ml Junior (szczepionka dla dzieci) – szczepionka dostępna w Polsce od 2006 roku
    Typ szczepionki: szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu
    Antygen: inaktywowany wirus kleszczowego zapalenia mózgu
    Podmiot odpowiedzialny: Pfizer Europe MA EEIG, Belgia
    Postać: zawiesina do wstrzykiwań w ampułko-strzykawce
    Dawka: 0,25 ml
  3. Szczepionka: Encepur Adults (szczepionka dla dorosłych) – szczepionka dostępna w Polsce od 2002 roku
    Typ szczepionki: szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu
    Antygen: inaktywowany wirus kleszczowego zapalenia mózgu
    Podmiot odpowiedzialny: GSK Vaccines GmbH, Niemcy
    Postać: zawiesina do wstrzykiwań w ampułko-strzykawce
    Dawka: 0,5 ml
  4. Szczepionka: Encepur K (szczepionka dla dzieci) – szczepionka dostępna w Polsce od 2002 roku
    Typ szczepionki: szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu
    Antygen: inaktywowany wirus kleszczowego zapalenia mózgu
    Podmiot odpowiedzialny: GSK Vaccines GmbH, Niemcy
    Postać: zawiesina do wstrzykiwań w ampułko-strzykawce
    Dawka: 0,25 ml

Dlaczego warto się szczepić przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu?

KZM jest ostrą chorobą wirusową. Wirus KZM ma charakter neurotropowy, prowadzi do uszkodzenia tkanki nerwowej.

KZM występuje rzadko, ale ma poważne konsekwencje. Wszystkie zgłaszane przypadki KZM wymagały hospitalizacji. W Polsce każdego roku 200-300 osób choruje na KZM.

KZM może prowadzić do nieodwracalnych powikłań. Powikłania mogą dotyczyć  zmian neurologicznych i psychiatrycznych. Ciężkie zachorowania dotyczą wszystkich grup wieku. Duża odsetek chorych na KZM wymaga długiego leczenia oraz rehabilitacji.

Nie ma skutecznego leku na KZM. Szczepienie jest jedynym skutecznym sposobem ochrony przed chorobą i powikłaniami. Terapia kleszczowego zapalenia mózgu polega na podawaniu leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych, które łagodzą objawy choroby.

Szczepienie przeciw KZM jest wysoce skuteczne. 3 dawki szczepionki zapewniają skuteczność powyżej 95%. Już po podaniu pierwszej dawki większość (>90%) szczepionych osób wytwarza odporność.

Szczepionki przeciw KZM są bezpieczne. Szczepionki przeciw KZM są inaktywowane (zabite) i można je stosować nawet u osób z zaburzeniami odporności.

Szczepienie jest najskuteczniejszym sposobem zapobiegania zachorowaniu na kleszczowe zapalenie mózgu. Zachorowaniu możemy dodatkowo zapobiec poprzez unikanie ekspozycji na kleszcze poprzez stosowanie odpowiedniej odzieży, środków odstraszających kleszcze (tzw. repelentów), wczesne rozpoznanie obecności kleszczy i ich usunięcie z powierzchni skóry oraz gotowanie lub pasteryzację mleka.

Kleszczowe zapalenie mózgu może doprowadzić do ciężkiego kalectwa albo bardzo poważnych konsekwencji pozostawiając trwałe ubytki neurologiczne (porażenia nerwów, zanik mięśni, uszkodzenie słuchu) i/lub zaburzeń psychicznych (najczęściej depresja, zaburzenia koncentracji, zaburzenia pamięci). Duża część osób, które przeszły kleszczowe zapalenie mózgu wymaga później długiego leczenia oraz rehabilitacji.

Więcej informacji: Epidemiologia, diagnostyka i profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu w Polsce i wybranych krajach europejskich – stanowisko polskiej grupy ekspertów. Medycyna Pracy 2021;72(2). 

Kto powinien zostać zaszczepiony przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu?

O szczepieniach przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu powinni pamiętać wszyscy miłośnicy przyrody, szczególnie osoby aktywne, np. biegacze, właściciele psów, rodziny z małymi dziećmi, osoby uprawiające hobby na świeżym powietrzu.

Szczepienia są szczególnie zalecane osobom często przebywającym na terenach leśnych, w tym:

  • pracownikom leśnym,
  • wojskowym na poligonach,
  • turystom (przede wszystkim lubiącym piesze wycieczki),
  • kolonistom (dzieci i młodzież poniżej 18 roku życia stanowią ¼ chorujących na kleszczowe zapalenie mózgu),
  • podróżującym do obszarów endemicznego występowania kleszczowego zapalenia mózgu.

Polska grupa ekspertów zaleca aby profilaktykę w postaci szczepień przeciw KZM zapewnić:

  • wszystkim osobom mieszkającym na terenach o wysokiej endemiczności wg. definicji WHO (5 i więcej przypadków na 100 000/rok), w szczególności dzieci i osoby w wieku podeszłym,
  • na terenach o niższej endemiczności (1-5 przypadków na 100 000 os./rok) szczepienie zaleca się wszystkim osobom z grupy ryzyka,
  • osobom pracującym na terenach zielonych, także w miastach, ze względu na wysokie skumulowane ryzyko zachorowania na KZM.

Jak wygląda szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu?

Schemat szczepień obejmuje szczepienia podstawowe i przypominające.

Na rynku są dostępne szczepionki dwóch producentów, każda w dawce dla dzieci oraz dla dorosłych.

 

Szczepionka ENCEPUR K (dawka 0,25 ml; od 1 roku do 11 lat)

Szczepionka ENCEPUR Adults (dawka 0,5 ml; młodzież od 12 lat i dorośli)

Szczepienia podstawowe
3 dawki podawane w odstępach:

  • pierwsza dawka,
  • druga dawka po 1 do 3 miesiącach od pierwszej,
  • trzecia dawka po 9-12 miesiącach od drugiej.

Jeżeli konieczne jest szybkie uodpornienie drugą dawkę można podać po 2 tygodniach  po pierwszej dawce.

Po podstawowym cyklu szczepienia odporność utrzymuje się co najmniej 3 lata (lub 12-18 miesięcy w przypadku przyspieszonego schematu), więc zalecane są dawki przypominające.

Szczepienia przypominające 

  • dzieci w wieku 1-11 lat: pierwsza dawka przypominająca po 3 latach po zakończeniu szczepienia podstawowego, a kolejne dawki co 5 lat,
  • osoby w wieku do 49 lat: pierwsza dawka przypominająca po 12-18 mies. po zakończeniu szczepienia podstawowego, a kolejne dawki co 5 lat,
  • osoby w wieku powyżej 49 lat: pierwsza dawka przypominająca po 12-18 mies. po zakończeniu szczepień podstawowych, a kolejne dawki co 3 lata.

Szczepionka FSME-IMMUN Junior (dawka 0,25 ml; od 1 roku do 15 lat)

Szczepionka FSME-IMMUN (dawka 0,5 ml; młodzież od 16 lat i dorośli)

Szczepienia podstawowe
3 dawki podawane w odstępach:

  • pierwsza dawka,
  • druga dawka po 1 do 3 miesiącach od pierwszej,
  • trzecia dawka po 5-12 miesiącach od drugiej.

Jeżeli konieczne jest szybkie uodpornienie drugą dawkę można podać po 2 tygodniach  po pierwszej dawce.

Po podstawowym cyklu szczepienia odporność utrzymuje się co najmniej 3 lata (lub 12-18 miesięcy w przypadku przyspieszonego schematu), więc zalecane są dawki przypominające.

Szczepienia przypominające 

  • dzieci w wieku 1-15 lat: pierwsza dawka przypominająca po 3 latach po zakończeniu szczepienia podstawowego, a kolejne dawki co 5 lat,
  • osoby w wieku do 60 lat: pierwsza dawka przypominająca po 3 latach po zakończeniu szczepień podstawowych, a kolejne dawki co 5 lat,
  • osoby w wieku powyżej 60 lat: dawki przypominające co 3 lata.

Kto nie powinien zostać zaszczepiony przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu?

Przeciwwskazaniem do szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu są:

  • reakcja anafilaktyczna po wcześniejszej dawce szczepionki lub podaniu innej szczepionki
  • ostra choroba przebiegająca z gorączką
  • nasilona reakcja alergiczna na substancje pomocnicze wchodzące w skład szczepionki

Zgodnie z zaleceniami szczepienia dzieci z chorobami alergicznymi, alergia na jajo kurze nie stanowi przeciwwskazania do podania szczepionki przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu. Nasilona reakcja alergiczna na jajo kurze w wywiadzie stanowi jedynie wskazanie do przedłużonej obserwacji pacjenta po szczepieniu.

Mimo wysokiego stopnia bezpieczeństwa szczepionki przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu nie przeprowadzono badań nad ich wpływem na przebieg ciąży. Z tego powodu nie zaleca się szczepienia kobiet ciężarnych, z wyjątkiem uzasadnionych okoliczności.

Jakie ryzyko jest związane ze szczepieniem przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu?

Szczepionki przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu zawierają zabity wirus KZM więc nie istnieje niebezpieczeństwo wywołania zakażenia.

Po szczepieniu mogą wystąpić odczyny poszczepienne o charakterze zmian miejscowych w miejscu szczepienia tj. przemijający ból w miejscu wstrzyknięcia obrzęk, bolesność, zaczerwienienie. Część odczynów uogólnionych, np. przejściowy stan gorączkowy, ogólne osłabienie, objawy grypopodobne powstają jako reakcje organizmu na podany antygen i pojawiają się najczęściej po pierwszej dawce szczepionki. Mogą występować bóle głowy lub mięśni, nudności, wymioty.

Rzadko mogą występować: bóle mięśniowo-stawowe w okolicy karku, złe samopoczucie, drgawki.

Nie przeprowadzono badań oceniających jednoczesne podawanie szczepionek przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu z innymi szczepionkami, dlatego lepiej jest je podawać osobno.

Jakie szczepionki przeciw KZM są zarejestrowane w Polsce?

W Polsce zarejestrowane są dwie szczepionki przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu:

1. Szczepionka: Encepur ® K (dla dzieci)
Typ szczepionki: szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu, inaktywowana,
Antygen: inaktywowany wirus kleszczowego zapalenia mózgu,
Podmiot odpowiedzialny: Novartis Vaccines and Diagnostics S.r.l.,
Postać: zawiesina do wstrzykiwań domięśniowych w ampułko-strzykawce,
Dawka: 0,25 ml

Szczepionka: Encepur ®Adults (dla dorosłych)
Typ szczepionki: szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu, inaktywowana,
Antygen: inaktywowany wirus kleszczowego zapalenia mózgu,
Podmiot odpowiedzialny: Novartis Vaccines and Diagnostics S.r.l.,
Postać: zawiesina do wstrzykiwań domięśniowych w ampułko-strzykawce,
Dawka: 0,25 ml dla dzieci/0,5 ml dla dorosłych;

2. Szczepionka: FSME-IMMUN 0,25 ml Junior (dla dzieci)
Typ szczepionki: szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu, inaktywowana,
Antygen: inaktywowany wirus kleszczowego zapalenia mózgu,
Podmiot odpowiedzialny: Baxter AG,
Postać: zawiesina do wstrzykiwań w ampułko-strzykawce,
Dawka: 0,25 ml.

Szczepionka:  FSME-IMMUN 0,5 ml (dla dorosłych)
Typ szczepionki: szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu, inaktywowana,
Antygen: inaktywowany wirus kleszczowego zapalenia mózgu,
Podmiot odpowiedzialny: Baxter AG,
Postać: zawiesina do wstrzykiwań w ampułko-strzykawce,
Dawka: /0,5 ml.

Kalendarz szczepień

Szczepionka przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu w Programie Szczepień Ochronnych

W Polsce szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu są zalecane (niefinansowane z budżetu Ministra Zdrowia).

osobom przebywającym na terenach o nasilonym występowaniu tej choroby, w szczególności:

  • ludziom zatrudnionym przy eksploatacji lasu,
  • stacjonującemu wojsku,
  • funkcjonariuszom straży pożarnej i granicznej,
  • rolnikom,
  • młodzieży odbywającej staże i praktyki zawodowe,
  • osobom szczególnie często podejmującym aktywność fizyczną poza pomieszczeniami (np. biegacze, spacerowicze, grzybiarze, właściciele psów, myśliwi, rodziny z małymi dziećmi,
  • innym osobom podejmującym aktywność fizyczną na świeżym powietrzu, w szczególności turystom i uczestnikom obozów i kolonii.

Program Szczepień Ochronnych na 2023 rok.

Czytaj więcej

Jaka jest skuteczność szczepienia przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM)?

Podstawowy schemat szczepienia przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM) obejmuje podanie 3 dawek szczepionki, optymalnie zgodnie ze schematem: 0, druga dawka 1–3 miesięcy po pierwszej dawce, a trzecia dawka 5–12 miesięcy po drugiej dawce. Aby utrzymać ochronę przed KZM, konieczne są dawki przypominające, pierwsza po 3 latach, a następne co 5 lat. Osobom powyżej 60. roku życia dawkę przypominającą należy podawać co 3 lata.

Szczepionki przeciw KZM cechują się wysoką skutecznością, zwłaszcza u osób poniżej 50. roku życia. Z badań wynika, że już po podaniu pierwszej dawki większość (>90%) szczepionych osób wytwarza odporność. Skuteczność kliniczna po podaniu 3 dawek szczepionki w oparciu o ocenę immunogenności (poziom przeciwciał) i badania efektywności szczepienia w warunkach rzeczywistych (badania prowadzone w Austrii) wskazują na ponad 95% skuteczność szczepienia. Nieco mniejszą skuteczność obserwowano u osób w wieku powyżej 50. roku życia.

Skuteczność szczepienia przeciw KZM jest wysoka, wynosi powyżej 95% po podaniu 3 dawek szczepienia podstawowego.

U ok. 90% osób w dobrym ogólnym stanie zdrowia, już po podaniu pierwszej dawki szczepionki pojawiają się swoiste przeciwciała ochronne.

Niemal wszystkie zachorowania na KZM dotyczą nieszczepionych. Przykładowo z raportu ECDC zachorowań na KZM w krajach Unii Europejskiej w 2019 roku wynika, że wśród 1605 osób chorych o znanym statusie szczepienia, 98% było niezaszczepionych.

Jakie są drogi zakażenia wirusem kleszczowego zapalenia mózgu?

 

 

Jak często należy podawać dawki przypominające szczepionki przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu?

Przyjęty system szczepień przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu zakłada po szczepieniu podstawowym (3 dawki) podawanie dawek przypominających pierwszą po 3 latach a następne co 5 lat. Przyjmowanie dawek przypominających zapewnia ochronę przed zakażeniem na kolejne 5 lat . Osobom powyżej 60-go roku życia dawkę przypominającą należy podawać co 3 lata.

Dawkę przypominającą można przyjąć w dowolnym miesiącu roku. Jej rolą jest wzmocnienie odporności na wirusa na kolejne lata, a nie ochrona przed zachorowaniem w danym sezonie wakacyjnym.

Kiedy można zaszczepić się przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu?

Zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu w Polsce występują przez większość roku – od marca do końca listopada. Zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu występują praktycznie w całej Polsce. Stąd też szczepienia warto zaplanować w taki sposób, aby uzyskać odporność jeszcze przed sezonem aktywności kleszczy, a szczególnie przed planowanym wypoczynkiem w okresie wiosenno-letnim.

Szczepienie podstawowe przeciw KZM obejmuje podanie trzech dawek. Najlepszym czasem na przyjęcie pierwszej dawki szczepionki jest luty bądź marzec. Kolejną dawkę szczepionki podaje się po miesiącu od pierwszej, natomiast trzecia dawka powinna zostać podana 5-12 miesiącach po drugiej. Jeżeli konieczne jest szybkie uodpornienie można zastosować schemat przyspieszony, który umożliwia uzyskanie odporności szybciej (po 2 dawkach podawanych w odstępie 14 dni). Badania pokazują, że pod względem skuteczności nie ma znamiennych różnic w porównaniu ze schematem podstawowym.

Jeżeli z jakichkolwiek powodów nie rozpoczęto cyklu szczepień w okresie luty/marzec, można to zrobić przez cały okres kiedy występuje aktywność kleszczy i odnotowywane są zachorowania na KZM, a więc również późnym latem, a nawet wczesną jesienią. W tym wypadku również schemat przyspieszony jest szansą na uzyskanie odporności na KZM w sezonie występowania choroby.

Odporność poszczepienna pojawia się już po podaniu dwóch dawek szczepionki, ale dopiero podanie 3-ej dawki szczepionki zapewnia utrzymanie odporności przez ok. 3 lata. Po tym czasie należy przyjąć dawkę przypominającą szczepionki. Dawki przypominające szczepionki (co 3-5 lat) można podać w dowolnym miesiącu.

Szczepienia przeciw KZM najlepiej rozpocząć jeszcze przed okresem aktywności kleszczy, w lutym marcu.

Szczepienie można realizować w praktyce przez większość roku kiedy odnotowywane są zachorowania na KZM, a więc również późnym latem, a nawet wczesną jesienią.

Można zastosować również schemat przyspieszony.

Jak i gdzie można zaszczepić się przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu?

Szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM) jest szczepieniem zalecanym (odpłatnym). Można je zrealizować w POZ lub w prywatnej przychodni.

W przypadku szczepienia przeciw KZM w POZ kwalifikacja do szczepienia i procedura szczepienia wykonywane są bezpłatnie, za szczepionkę płaci osoba szczepiona (lub rodzice w przypadku szczepienia dziecka). Punkty szczepień w POZ mogą nie dysponować szczepionką. Wówczas lekarz wystawia receptę, a pacjent zgłasza się na szczepienie z samodzielnie zakupioną w aptece szczepionką.

Punkty szczepień w prywatnych przychodniach/centrach medycznych (także w poradniach medycyny podróży, nawet jeśli działają w placówkach, które mają podpisaną umowę z NFZ) zwykle dysponują szczepionką. Osoba szczepiona płaci za kwalifikacje do szczepienia, szczepionkę i wykonanie szczepienia.

Wyjątek stanowi szczepienie przeciw KZM wykonywane u osób zawodowo narażonych na zakażenie (np. leśników). Koszt szczepionki i szczepienia pokrywa wtedy pracodawca.

Czy można sprawdzić, że kleszcz który nas ugryzł był zakażony wirusem KZM?

Nie zaleca się badania kleszcza.

Żaden standard diagnostyki chorób odkleszczowych u człowieka nie przewiduje diagnostyki kleszcza. Taki wyniki nie ma żadnego znaczenia dla lekarza: wynik dodatni u kleszcza nie potwierdza zakażenia u człowieka, z kolei wynik ujemny u kleszcza nie wyklucza zakażenia u człowieka.

Ponadto, zakażenie kleszcza nie musi oznaczać zakażenia pokąsanej osoby. Fakt zakażenia można stwierdzić po kilku tygodniach, przy zastosowaniu badań serologicznych. Jednak nie ma żadnego leku, który mógłby zwalczyć infekcję. Ustalenie diagnozy w tym przypadku nie będzie więc miało żadnego wpływu na przebieg choroby oraz wybór leczenia. Dlatego tak ważna jest profilaktyka – przyjęcie szczepionki przed narażeniem na kontakt z kleszczami.

 

Czy można się zaszczepić przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu po ukąszeniu przez zarażonego kleszcza?

Nie jest zalecane zaszczepienie tuż po narażeniu na kontakt z kleszczowym zapaleniem mózgu. Szczepienie nie wpłynie na przebieg choroby i prognozę dotyczącą powikłań oraz nie zmieni opcji dotyczących leczenia. Należy pamiętać o szczepieniu przed wizytą terenu endemicznego.

 

Czy można zaszczepić się na kleszcze?

Obecnie można się jedynie zaszczepić na niektóre drobnoustroje, które są przenoszone przez kleszcze. Jedynym preparatem dostępnym na rynku, który chroni przed chorobami przenoszonymi przez kleszcze jest szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu. Problem polega na tym, że w kleszczach znajduje się kilkadziesiąt rodzajów bakterii, pasożytów i wirusów.

Kleszcze łąkowe mogą przenosić wiele chorób, m.in. kleszczowe zapalenie mózgu, boreliozę, anaplazmozę, babesziozę, tularemię, gorączkę Q, liczne rikettsiozy. O niektórych wiemy że mogą wywołać objawy u ludzi, znaczenie innych się dopiero bada. Stąd pojawiło się pytanie: dlaczego nie szczepić przeciwko kleszczom? Tak żeby kleszcz po próbie wgryzienia się, a raczej wkłucia w zaszczepionego człowieka, został zaatakowany przez jego układ odpornościowy, „zatruł się” i odczepił zanim drobnoustroje zdążyłyby przejść do gospodarza. Takie szczepionki stosowane są już od wielu lat u zwierząt hodowlanych jednak uodporniają przeciw innym rodzajom kleszczy takim, które nie atakują ludzi. Obecnie w ramach projektu finansowanego przez Komisję Europejską konsorcjum badawcze ANTIDotE pracuje nad wyodrębnieniem ze śliny kleszczy antygenu, który mógłby być wykorzystany do stworzenia przyszłej szczepionki przeciw ukąszeniom kleszczy. Jeżeli udałoby się opracować taką szczepionkę, jeden preparat chroniłby przeciwko wielu chorobom przenoszonym przez kleszcze. Perspektywa ta wydaje się kusząca, ponieważ na część chorób przenoszonych przez kleszcze nie mamy dostępnych leków.
Tak więc może za kilka lat będziemy mogli zaszczepić się na kleszcze?

Czy można zaszczepić się przeciw boreliozie?

Borelioza to bakteryjna choroba przenoszona przez kleszcze. Przebycie boreliozy nie daje odporności na ponowne zakażenie. Dotychczas nie opracowano skutecznej i bezpiecznej dla ludzi szczepionki przeciw boreliozie. Jednak obecnie w Stanach Zjednoczonych trwają badania kliniczne nowo opracowanej szczepionki. Nie jest ona jeszcze dopuszczona do powszechnego użytku.

Czy osoba, która chorowała już na kleszczowe zapalenie mózgu powinna być jeszcze zaszczepiona?

Przebycie kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) (bez względu na postać kliniczną) pozostawia trwałą odporność na zakażenie i nie ma ryzyka ponownego zachorowania. Nie ma zatem potrzeby szczepienia, o ile oczywiście potwierdzono etiologię choroby wykryciem swoistych przeciwciał przeciw wirusowi KZM w surowicy krwi i/lub płynie mózgowo-rdzeniowym.

Czy można wymiennie stosować szczepionki przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu różnych producentów?

Na rynku dostępne są dwie szczepionki przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM): FSME-IMMUN i ENCEPUR.
W przypadku braku dostępności określonej szczepionki przeciw KZM, w wyjątkowych sytuacjach, dopuszcza się wymienne stosowanie produktów różnych producentów w schemacie szczepień.
Temat wymiennego stosowania szczepionek FSME-IMMUN i ENCEPUR został poruszony w kilku publikacjach, gdzie wskazano, że preferowane jest podawanie szczepionki o tej samej nazwie handlowej przez cały cykl szczepienia. Jednak, w sytuacji braku możliwości dokończenia rozpoczętego schematu szczepienia danym preparatem (np. z powodu jego braku na rynku) dozwolone jest podanie innej dostępnej na rynku szczepionki. Podsumowaniem dostępnych publikacji są rekomendacje WHO, gdzie podano informację o możliwości wymiennego stosowania szczepionek (strona 253 rekomendacji).

Badania potwierdziły, że zamiana szczepionki FSME-IMMUN na ENCEPUR i odwrotnie w przypadku podania trzeciej dawki w podstawowym schemacie szczepienia oraz dawek przypominających (dla każdego schematu) jest bezpieczna i skuteczna.

Nie zaleca się zmiany szczepionek w sytuacji kiedy szczepienia podstawowe realizowane są w schemacie przyspieszonym.

Ostatnia aktualizacja: 25 marca 2024
Materiały źródłowe
  • Balogh Z, Ferenczi E, Szeles K, Stefanoff P, Gut W, Szomor KN, Takacs M, Berencsi G.Tick-borne encephalitis outbreak in Hungary due to consumption of raw goat milk. J Virol Methods. 2010 Feb;163(2):481-5.
  • Barret N. P, Plotkin S.A., Ehrlich H.J.: Tick-borne encephalitis virus vaccines. W: Plotkin S., Orenstein W., Offit P. (red.): Vaccines, 7th edition, Elsevier, 2017.
  • Broker M. I wsp. Aret ich-borne encephalitis vaccines interchangeable? Expert Rev. Vaccines 2006, 5(4) 461-466.
  • Siennicka J, Trzcińska A, Gut W. Immunity against tick borne encephalitis virus (TBE) in population of forest workers in Bialowieza. Przegl Epidemiol. 2010;64(2):303-5.
  • Kuchar E., Zajkowska J., Flisiak R., Mastalerz-Migas A., Rosińska M., Szenborn L., Wdowiak P. Walusiak-Skorupa J. Epidemiologia, diagnostyka i profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu w Polsce i wybranych krajach europejskich – stanowisko polskiej grupy ekspertów. Medycyna Pracy 2021;72(2). 
  • Kleszczowe zapalenie mózgu z Polsce i na świecie. Ocena sytuacji epidemiologicznej KZM w Polsce w latach 2015-2019 w oparciu o dane pochodzące z nadzoru epidemiologicznego. Raport NIZP-PZH. 2021.
  • Vaccines against tick-borne encephalitis: WHO position paper. Weekly epidemiological record. No. 24, 2011, 86, 241–256.
  • Stefanoff P. i wsp. A predictive model identified tick-borne encephalitis high risk areas in regions where no cases were reported previously, Poland, 1999-2012. International Journal of Environmental Research and Public Health 2018; 15(4), 677.
  • Stefanoff P. i wsp. TBE enhanced surveillance working group (2013): New endemic foci of tick-borne encephalitis identified in districts where testing for TBE was not available before, Poland, 2009. Parasites & Vectors 2013; 6(1): 180.
  • Stefanoff P. i wsp. A national case-control study identifies human socio-economic status and activities as risk factors for tick-borne encephalitis in Poland. PLoS One 2012; 7(9): e45511.
  • Stefanoff P. i wsp. Virus detection in questing ticks is not a sensitive indicator for risk assessment of tick-borne encephalitis in humans. Zoonoses and Public Health 2012; 60(3): 215-226.
  • Stefanoff P. i wsp. Identification of new endemic tick-borne encephalitis foci in Poland – a pilot seroprevalence study in selected regions. International Journal of Medical Microbiology 2008; 298 (Suppl. 1): 102-107.
pokaż więcej