Ocena wiarygodności informacji o szczepieniach

W dzisiejszych czasach każdy może łatwo rozpowszechniać informacje zarówno prawdziwe jak i te zmyślone. Nasi pacjenci chcą szybko zdobyć wiedzę w sprawach, o których niewiele wiedzą. Ilość sprzecznych informacji sprawia, że często nie wiedzą w co wierzyć ani komu ufać. Z tego powodu praktykujący lekarze powinni przekazywać pacjentom wskazówki jak odróżniać, informacje oparte na obiegowych, niesprawdzonych opiniach od tych, które wynikają z naukowych rzetelnych faktów.

Dostęp do oryginalnych źródeł danych – wyników badań, przeglądów systematycznych, itp. jest dla przeciętnego człowieka utrudnione, ponieważ naukowcy posługują się hermetycznym i specjalistycznym językiem. Terminy używane w jednej dziedzinie często nie są zrozumiałe nawet dla innych specjalistów.

Nauki medyczne są obecnie najszybciej rozwijającą się dziedziną nauki, co nieuchronnie prowadzi do postępującej ich specjalizacji. Rolą lekarza jest wytłumaczenie pacjentowi skomplikowanych zagadnień, czasem objaśnienie niektórych terminów medycznych. Kluczowe może jednak okazać się wskazanie pacjentom wiarygodnych źródeł, które „tłumaczą” skomplikowany język naukowy na język potoczny. W tym celu powstają nawet nowe dziedziny nauki – medycyna translacyjna oraz medycyna oparta na faktach (Evidence -based medicine, EBM).

Dr Tomasz Sobierajski podaje kilka wskazówek jak rozmawiać z rodzicami na ten temat:

Nauka rozwija się tak szybko, że nie sposób śledzić dokonań wszystkich specjalistycznych dziedzin nauk medycznych. Szacuje się, że każdego dnia ukazuje się ponad 5000 prac naukowych dotyczących nauk medycznych. Ich jakość jest zróżnicowana. Aby praktykujący lekarze mogli podejmować decyzje o leczeniu i profilaktyce na podstawie wiarygodnych danych naukowych, opracowano zasady „medycyny opartej na faktach” (z ang. Evidence-based medicine, EBM). W dużym uproszczeniu, specjaliści EBM zajmują się porządkowaniem publikowanych wyników i klasyfikacją ich przydatności na podstawie ich wiarygodności z punktu widzenia naukowego. Poniższe zestawienie podsumowuje jaka jest wartość publikowanych badań. :

Powinniśmy również sobie zdawać sprawę, że ponad 90% wszystkich publikacji zawierają opisy przypadków oraz opinie ekspertów. Natomiast najbardziej wiarygodne badania epidemiologiczne wymagają najwyższych kwalifikacji badaczy, są najbardziej pracochłonne, zabierają najwięcej czasu i wiążą się z najwyższymi kosztami. Tak więc możemy mówić o szczęściu, jeżeli w interesującym nas zagadnieniu znajdziemy jeden lub dwa w miarę aktualne przeglądy systematyczne oraz kilka-kilkanaście randomizowanych badań klinicznych! W wielu dziedzinach cała nasza wiedza opiera się na badaniach obserwacyjnych lub opisowych!

Trzeba mieć świadomość, że nauka jest dziedziną otwartą. Na jej polu ścierają się różne opinie, publikowanych jest bardzo wiele prac naukowych, których wyniki czasami są sprzeczne. Nie ma w tym nic złego, jeżeli zdamy sobie sprawę z ograniczeń każdego badania i możliwych błędów. Oceniając wiarygodność publikacji na podstawie której będziemy podejmować decyzje w praktyce klinicznej, warto  uwzględnić poniższe wskazówki.

Czytając pracę naukową zwróćmy uwagę na to, czy autor:

• Starannie opisał zastosowane metody, umożliwiając innym badaczom powtórzenie badania;
• Udostępnił bazę danych w celu ewentualnego powtórzenia analizy statystycznej;
• Przejrzyście opisał wszelkie ograniczenia zastosowanych metod oraz możliwe błędy w przebiegu badania oraz ich ewentualny wpływ na wyniki badania;
• Dokładnie wyjaśnił źródło finansowania badania;
• podał możliwe konflikty interesów, np. zatrudnienie w firmie sprzedającej badany preparat;
• Opublikował wyniki w uznanym czasopiśmie, zapewniającym staranną recenzję każdej pracy przez ekspertów uznanych w swojej dziedzinie.

Nie należy czerpać informacji na temat szczepień z przypadkowych źródeł. Temat szczepień wzbudza ogromne emocje, wiodące do rozpowszechniania niepotwierdzonych  informacji przez przypadkowe osoby o nieznanych kompetencjach.

Wybierając wiarygodne źródła informacji na temat szczepień w Internecie zwróćmy uwagę:

• kto jest autorem informacji – czy jest to osoba prywatna, czy znana instytucja zajmująca się tematyką,
• czy autorzy informacji podpisują się imieniem, nazwiskiem oraz afiliacją,
• czy finansowanie strony jest jasno określone, czy nie zachodzi konflikt interesów,
• jakie są kompetencje autorów do doradzania i edukowania w zakresie szczepień – czy są lekarzami lub badaczami, którzy potrafią ocenić wiarygodność naukową podawanych źródeł,
• czy autorzy informacji podają materiały źródłowe dla swoich informacji i czy są to badania naukowe, których lista jest udostępniana na stronie,
• czy przedstawione dane są aktualne,
• czy cytowane publikacje są indeksowane przez uznane bazy medyczne, np. Pubmed,
• czy istnieje możliwość łatwego dotarcia do cytowanych źródeł i przeczytania ich,
• czy strona przygotowana jest w profesjonalny sposób, czy linki działają, czy jej zawartość jest aktualizowana,
• czy strona posiada patronat znanych instytucji zaufania publicznego.

Poniżej przedstawiamy listę stron w języku polskim, gdzie można znaleźć wiarygodne informacje na temat szczepień:

• Ministerstwo Zdrowia, Departament Matki i Dziecka
• Główny Inspektorat Sanitarny
• Zaszczep w sobie chęć szczepienia, strona prowadzona przez Główny Inspektorat Sanitarny
• Polskie Towarzystwo Wakcynologii
• Szczepienia ochronne, strona prowadzona przez Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”
• Medycyna praktyczna/Szczepienia, jedna ze stron portalu Medycyna Praktyczna, zawiera informacje dla lekarzy
• http://www.mp.pl/szczepienia/
• Strony Stacji Sanitarno- Epidemiologicznych
• Szczepienia.info, portal prowadzony przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH
• Strona kampanii „Zaszczep się wiedzą”, gdzie znajdują się aktualne informacje na temat szczepień oraz wywiady z ekspertami.

Ogromnemu sukcesowi szczepień ochronnych w walce z chorobami zakaźnymi towarzyszą rosnące obawy rodziców dotyczące bezpieczeństwa szczepionek. Wiele osób nie widząc wokół siebie niebezpiecznych chorób zakaźnych, zaczyna się zastanawiać czy szczepienia są jeszcze potrzebne. Maleje świadomość zagrożeń związanych z groźnymi chorobami zakaźnymi , którymi można zapobiegać poprzez szczepienia.

Przykłady z wielu krajów pokazują, że rosnąca liczba rodziców niezgadzających się na szczepienia swoich dzieci, a co za tym idzie obniżający się stan zaszczepienia populacji, prowadzi do powrotu groźnych chorób zakaźnych. W latach 90-tych ubiegłego wieku we Francji wróciło wirusowe zapalenie wątroby typu B,  w następstwie nieprawdziwych informacji dotyczących szczepionki przeciw wzw B. Na początku XXI wieku w Wielkiej Brytanii, a potem we Francji, Holandii, Włoszech, obserwowaliśmy powrót odry w następstwie fałszywej publikacji z 1998 r. która zapoczątkowała mit łączący szczepionkę MMR (przeciw odrze, śwince i różyczce) z autyzmem. Obecnie obserwujemy kryzys zaufania do szczepionki przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV) w Danii i Irlandii wywołany niepotwierdzonymi informacjami przekazywanymi w Internecie. Każde doniesienie o możliwych działaniach niepożądanych związanych ze stosowaniem szczepionek jest na bieżąco starannie badane przez instytucje zajmujące się oceną i bezpieczeństwem szczepionek. Tak było również w tych przypadkach. Jednak nie udało się zapobiec kryzysowi zaufania społecznego na dużą skalę.
Okazuje się, że o wiele trudniej jest odbudowywać zburzone zaufanie społeczne po wystąpieniu kryzysu niż zapobiegać kryzysowi poprzez rzetelną informację.

Eksperci w dziedzinie szczepień oraz komunikacji uważają, że można znacznie lepiej przygotować się do podobnych kryzysów zaufania. Instytucje zaufania społecznego powinny odpowiadać na wątpliwości dotyczące bezpieczeństwa szczepień we wczesnej fazie, gdy pojawią się plotki przekazywane w mediach. Narzędziami do osiągnięcia tego celu są budowanie zaufania, monitorowanie opinii i odczuć społecznych w tym temacie oraz odpowiadanie na pytania przy użyciu sprawdzonych metod komunikacji.

WHO opublikowało zestaw narzędzi pomagających w radzeniu sobie w tego typu sytuacjach. W ich Bibliotece Zaufania do Szczepień Ochronnych można znaleźć wartościowe materiały oparte na rzetelnych danych naukowych dotyczące budowania i przywracania zaufania do szczepień ochronnych:

• Dokument podsumowujący podstawy naukowe zaleceń WHO w zakresie budowania zaufania do szczepień;
• Opis czterech natychmiastowych krokóww odpowiedzi na zdarzenie potencjalnie osłabiające zaufanie;
• Pytania które zawsze zadają dziennikarze w trakcie trwania kryzysu;
• Strategie używane przez dziennikarzy w trakcie wywiadów;
• Jak przygotować notatkę prasową?

Ponadto, Biblioteka zawiera porady dotyczące:

• wdrażania nowych szczepionek;
• monitorowania opinii publicznej;
• współpracy z partnerami.

Vaccine Safety Net (VSN) to inicjatywa WHO działająca pod patronatem Global Advisory Committee on Vaccine Safety (GACVS), która ma pomóc użytkownikom Internetu na całym świecie odnaleźć wiarygodne informacje dotyczące bezpieczeństwa szczepień. Obejmuje globalną sieć stron internetowych, gdzie w różnych językach przekazywane są informacje o bezpieczeństwie szczepień. Sieć liczy obecnie 47 stron internetowych w 12 językach. Strony regularnie odwiedza ponad 173 milionów użytkowników miesięcznie.
Celem sieci jest zwiększenie świadomości i poszerzenie wiedzy na temat szczepień oraz wzmocnienie zaufania do szczepień poprzez dostarczanie wiarygodnych, opartych na dowodach naukowych informacji dostosowanych do potrzeb użytkowników Internetu.

Członkami sieci są Instytucje zajmujące się zdrowiem publicznym administrujące portale informujące o bezpieczeństwie szczepień w różnych językach. NIZP-PZH uczestniczy w sieci poprzez portal Szczepienia.info, który stanowi platformę wiedzy na temat szczepień dla rodziców i opiekunów dzieci oraz osób zainteresowanych szczepieniami. Portal uzyskał akredytację WHO i został dodany do listy stron internetowych polecanych jako informujące o szczepieniach w sposób rzetelny i wiarygodny.

Dobrze opracowany i poprowadzony przekaz informacji o szczepieniach w Internecie autoryzowany przez instytucje zaufania społecznego zajmującą się problemami zdrowia publicznego może w sposób istotny wpłynąć na upowszechnianie dostępu do rzetelnej wiedzy o szczepieniach, budować świadomość społeczną i pozytywny wizerunek szczepień.

Zapraszamy do zapoznania ze stanowiskiem naczelnej rady lekarskiej w sprawie stosowania szczepionek w praktyce medycznej

Stanowisko Naczelnej Rady Lekarskiej w sprawie stosowania szczepionek w praktyce medycznej