Badania ankietowe postaw lekarzy i źródeł informacji na temat szczepień

Na przełomie lipca i sierpnia 2017 roku w ramach projektu „Promocja szczepień i wsparcie dla lekarzy w zakresie skutecznego przekonywania rodziców o bezpieczeństwie szczepień, na podstawie transferu wiedzy i doświadczeń z Norwegii” realizowanego przy dofinansowaniu ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego  2009-2014 oraz budżetu państwa zostały zrealizowane badania ankietowe wśród lekarzy, którzy w ramach codziennej praktyki zajmują się realizacją szczepień ochronnych. W badaniu wzięło udział 500 lekarzy, którzy odpowiedzieli na kilkanaście pytań zawartych w ankiecie. Badani zostali dobrani przy pomocy losowo-celowego doboru próby. Znakomita większość lekarzy to pediatrzy, którzy stanowili 403 osoby z ogólnej liczby badanych. Badanie zostało przeprowadzone techniką wywiadów telefonicznych wspomaganych komputerowo (CATI) przez uprzednio wyszkolonych i przygotowanych do realizacji badania ankieterów.

Większość badanych – trzy czwarte ogółu badanych – stanowiły kobiety. Średnia wieku badanych wynosiła 55 lat i nie odbiega od średniej wieku pediatrów w Polsce. Staż pracy w zawodzie większości badanych był wyższy niż 15 lat, a respondenci reprezentowali wszystkie województwa w Polsce.

Swój stan wiedzy na temat szczepień lekarze oceniają na dobrym i bardzo dobrym poziomie. Jako „bardzo dobry” swój stan wiedzy oceniło czterech na dziesięciu respondentów, a jako dobry – ponad połowa. Jako średni swój stan wiedzy ocenił co trzynasty lekarz, a jako zły – tylko dwóch respondentów.

Jako główne źródło wiedzy na temat szczepień badani podają fachową literaturę i podręczniki – na to źródło wskazało trzy czwarte ogółu badanych. Połowa lekarzy wiedzę na temat szczepień czerpie ze szkoleń, co czwarty ze stron internetowych, co dziewiąty z zapisów w kalendarzu szczepień, a co trzynasty od przedstawicieli firm farmaceutycznych. Najrzadziej wskazywanym przez lekarzy źródłem wiedzy na temat szczepień są media, w tym media społecznościowe. Większość lekarzy zadeklarowała, że w poprzednim roku uczestniczyła przynajmniej w jednym szkoleniu na temat szczepień. Co trzecia badana osoba zadeklarowała, że w poprzednim roku nie brała udziału w żadnym szkoleniu na temat szczepień.

Gdy zapytaliśmy się o nieprawdziwe stwierdzenia często powtarzane w związku ze szczepieniami (typowe mity):

• 20% lekarzy stwierdziło, że szczepionka zapewnia całkowitą ochronę przed zachorowaniem na daną chorobę;
• 6% lekarzy powiedziało, że szczepionka MMR zawiera szkodliwy dla zdrowia dziecka tiomersal;
• 5% lekarzy potwierdziło, że szczepionki pochodzą z materiału pobranego z narządów człowieka;
• 4% lekarzy oświadczyło, że podając wiele antygenów w szczepionce skojarzonej osłabia się układ immunologiczny dziecka;
• 3% lekarzy stwierdziło, że szczepienia mogą wywoływać autyzm;
• 2% lekarzy zasugerowało, że niepożądany odczyn poszczepienny jest zazwyczaj bardziej niebezpieczny niż objaw choroby.

Większość badanych zadeklarowała się jako zwolennicy szczepień. Co siódmy przyznał, że jest umiarkowanym zwolennikiem szczepień. Połowa lekarzy zadeklarowała, że w przypadku, gdyby to oni sami mieli podjąć decyzję o zaszczepieniu swojego dziecka, to zdecydowaliby zaszczepić je wykorzystując do tego szczepienia obowiązkowe i na wybrane szczepienia zalecane. Niewiele mniej lekarzy zadeklarowało, że zaszczepiliby dziecko na wszystkie szczepienia obowiązkowe i na wszystkie szczepienia zalecane. Co dwudziesty badany lekarz zaszczepiłby dziecko tylko w ramach szczepień obowiązkowych. Tylko jeden lekarz przyznał, że nie zaszczepiłby swojego dziecka. Blisko dwie trzecie lekarzy szczepi się co roku przeciw grypie. Co siódmy lekarz robi to nieregularnie od czasu do czasu, a jedna czwarta nigdy się nie szczepi.

Dwóch na trzech lekarzy rozmawia z rodzicami na temat szczepień najczęściej podczas rutynowej wizyty kontrolnej. Co piąty lekarz deklaruje, że o szczepieniach rozmawia z rodzicami podczas specjalnej wizyty, która poświęcona jest tylko szczepieniom. Co dziesiąty respondent zadeklarował, że rozmawia z rodzicami o szczepieniach w trakcie wizyty patronażowej. Niemalże wszyscy lekarze zadeklarowali, że zawsze informują rodziców o szczepieniach zalecanych. Znakomita większość lekarzy przyznała, że informuje rodziców o NOP, co dwudziesty przyznał, że robi to tylko czasami, a 10 osób zadeklarowało, że nigdy tego nie robi. Jeden na czternastu lekarzy przyznał, że spotyka się z odmową szczepień kilka razy w miesiącu. Dwóch na pięciu lekarzy spotyka się z taką sytuacją kilka razy w roku, natomiast co piąty lekarz – raz w roku lub raz na kilka lat. Co ósmy lekarz przyznał, że nigdy nie spotkał się z taką sytuacją. Jeśli chodzi o rozmowę z rodzicami dziecka największym problemem jest negatywne nastawienie rodziców do szczepień oraz na drugim miejscu brak materiałów edukacyjnych w Internecie, do których lekarze mogliby odsyłać pacjentów. Lekarze w znakomitej większości przyznali, że nie jest dla nich problemem ani stan ich wiedzy na temat szczepionek, brak czasu dla pacjenta oraz argumentów na obawy rodziców względem szczepień.

W dniu 1 maja 2020 roku prestiżowe czasopismo naukowe PLoS ONE opublikowało wyniki badania sondażowego lekarzy, które Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-PZH przeprowadził w lecie 2017 roku. W opublikowanym artykule udokumentowaliśmy wysokie zaufanie lekarzy pediatrów wobec szczepień oraz istnienie grupy ok. 10% lekarzy którzy mają wątpliwości. Zaufanie wobec szczepień było większe wśród starszych lekarzy, tych którzy prawidłowo odpowiadali na mity antyszczepionkowe oraz którzy korzystali wyłącznie z naukowych źródeł wiedzy o szczepieniach (recenzowanych czasopism naukowych i konferencji lub kursów szkoleniowych).

Badania zostały przeprowadzone w lipcu 2017 roku w reprezentatywnej próbie 500 lekarzy pracujących przy Programie Szczepień Ochronnych we wszystkich polskich województwach. Wstępne wyniki badania, szczególnie dotyczące źródeł z których korzystają lekarze, opublikowaliśmy w odpowiednim rozdziale naszego portalu. Praca przedstawia te same wyniki, jednak koncentruje się na postawach proszczepiennych, które w pracy określamy mianem „wsparcia dla szczepień”. W tym celu utworzyliśmy skalę wsparcia wobec szczepień złożoną z odpowiedzi na trzy pytania: „Czy uważa się Pan/Pani za zwolennika szczepień ochronnych?”, „Czy zdecydował(a)by się Pan/Pani na zaszczepienie swojego nowo narodzonego dziecka u którego nie byłoby przeciwwskazań do szczepień?” oraz „Czy szczepi się Pan/Pani przeciw grypie?”.

Po uwzględnieniu wpływu wszystkich badanych zmiennych, płeć lekarza, specjalizacja, wiedza na podstawie samooceny, stosowanie się do zaleceń, uczestnictwo w szkoleniu w ubiegłym roku oraz korzystanie z nienaukowych źródeł wiedzy (stron internetowych, mediów społecznościowych, opinii kolegów, przedstawicieli wytwórców szczepionek, itp.) nie miały istotnego wpływu na postawy wspierające PSO. Wiek powyżej 60 r.ż., prawidłowe odpowiedzi na mity antyszczepionkowe oraz korzystanie ze źródeł naukowych (recenzowanych czasopism naukowych i konferencji lub kursów szkoleniowych) miały silny i pozytywny wpływ na postawy lekarzy. W pracy opisaliśmy też grupę 42 lekarzy (8,4% respondentów), którzy zgłaszali wątpliwości dotyczące szczepień ochronnych. Lekarze ci byli młodsi, rzadziej uczestniczyli w szkoleniu w ubiegłym roku oraz błędnie odpowiadali na mity dotyczące bezpieczeństwa szczepień, w porównaniu z pozostałymi lekarzami (wspierającymi PSO).

Wyniki tego badania nie pozwalają na rozstrzygające wnioski z powodu bardzo wysokiego odsetka odmów w uczestniczeniu w badaniu i bardzo krótkimi wywiadami. Wyniki te umożliwią jednak lepsze ukierunkowanie przyszłych badań postaw wobec szczepień. Czasopismo PLoS ONE wymaga pełnej przejrzystości danych. Baza danych została udostępniona publicznie i każdy może powtórzyć analizy w celu upewnienia się, że nie zostały popełnione błędy.