Na czym polega kalendarz szczepień?

Podsumowanie

Program Szczepień Ochronnych popularnie nazywany Kalendarzem Szczepień, jest opracowywany każdego roku przez Główny Inspektorat Sanitarny. Zawiera wykaz obowiązkowych i zalecanych szczepień oraz zasady ich przeprowadzania. W niektórych przypadkach, np. z powodu opóźnienia w realizacji szczepień ze względu na stan zdrowia pacjenta, powrotu dziecka z innego kraju, konieczne jest opracowanie indywidualnego kalendarza szczepień ustalanego przez lekarza dla dziecka.

Pamiętaj, że:

  • Niezaszczepienie dziecka zdrowego (bez przeciwwskazań do szczepień) naraża je na zachorowanie i ewentualne powikłania choroby zakaźnej,
  • Rodzice mogą zdecydować się  na zastąpienie bezpłatnych szczepionek obowiązkowych szczepionkami wysoce skojarzonymi, które zapewniają mniej wkłuć, mniej wizyt, mniej stresu i bólu dla dziecka.

Szczepienia obowiązkowe są bezpłatne, finansowane z budżetu. Należą do nich szczepienia przeciw: gruźlicy, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (wzw B), rotawirusom, błonicy, tężcowi i krztuścowi, ostremu nagminnemu porażeniu dziecięcemu (poliomyelitis), inwazyjnemu zakażeniu Haemophilus influenzae typu B (Hib), odrze, śwince, różyczce, pneumokokom, ospie wietrznej (w grupach ryzyka). Szczepienia obowiązkowe są realizowane do 19 roku życia oraz u osób dorosłych szczególnie narażonych (np. studentów medycyny).

Do szczepień zalecanych (bezpłatnych) należą:  szczepienie przeciw HPV dziewcząt i chłopców, szczepienie przeciw COVID-19.

Do szczepień zalecanych, za które muszą zapłacić rodzice/osoby zainteresowane szczepieniem,  należą szczepionki przeciw: wirusowemu zapaleniu wątroby typu A (wzw A), wzw B (osoby narażone na zakażenie), ospie wietrznej, grypie, pneumokokom (dla urodzonych przed 1 stycznia 2017), meningokokom, ludzkiemu wirusowi brodawczaka (HPV), kleszczowemu zapaleniu mózgu, cholerze, durowi brzusznemu, wściekliźnie, żółtej gorączce.

Co to jest Kalendarz Szczepień?

Kalendarz szczepień to popularna nazwa Programu Szczepień Ochronnych (PSO) czyli dokumentu zgodnie z którym realizowane są szczepienia w Polsce. PSO jest aktualizowany każdego roku przez Główny Inspektorat Sanitarny i publikowany w formie Komunikatu Głównego Inspektora Sanitarnego w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na dany rok w Dzienniku Urzędowym Ministra Zdrowia.

PSO zawiera wykaz obowiązkowych i zalecanych szczepień oraz zasady ich przeprowadzania. Składa się z czterech części:

  • Szczepienia obowiązkowe, w tym szczepienia obowiązkowe dzieci i młodzieży według wieku oraz szczepienia obowiązkowe osób narażonych w sposób szczególny na zakażenie w związku z przesłankami klinicznymi lub epidemiologicznymi oraz szczepienia poekspozycyjne,
  • Szczepienia zalecane,
  • Informacje uzupełniające czyli zasady szczepień przeciw wybranym chorobom zakaźnym,
  • Ogólne zasady przeprowadzania i organizacji szczepień.

Program Szczepień Ochronnych w Polsce powstawał w latach 1955-1963.

Kto ustala Program Szczepień Ochronnych w Polsce?

Program szczepień Ochronnych (PSO) jest oparty na danych dotyczących aktualnej sytuacji epidemiologicznej chorób zakaźnych w kraju  oraz możliwości finansowych państwa.

PSO jest opracowywany na podstawie zaleceń szerokiego grona uznanych ekspertów, lekarzy pediatrów, zakaźników, specjalistów zdrowia publicznego i epidemiologów sformalizowanych jako Rada Sanitarno-Epidemiologiczna organu doradczego GIS oraz Pediatrycznego Zespołu Ekspertów ds. Programu Szczepień Ochronnych przy Ministrze Zdrowia, rekomendacji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i Europejskiego Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC). Na kształt PSO wpływają także opinie konsultantów krajowych z różnych dziedzin medycyny. Eksperci swoje rekomendacje opierają na potwierdzonych danych z badań klinicznych i obserwacyjnych, sytuacji epidemiologicznej w kraju oraz krajach sąsiednich oraz zaleceniach dotyczących szczepień w innych krajach.

Jak rozplanować wizyty szczepienne w pierwszych dwóch latach życia dziecka?

Program Szczepień Ochronnych obowiązujący w Polsce można realizować na kilka sposobów różniących się wyborem preparatów szczepień i rozmieszczeniem poszczególnych wizyt szczepiennych w czasie. W pierwszych miesiącach życia odbywa się najwięcej szczepień ochronnych – ma to na celu jak najszybsze uodpornienie dziecka przeciw groźnym chorobom zakaźnym. Do szczepień obowiązkowych, które wykonuje się u niemowląt w pierwszym roku życia należą: szczepienie przeciw gruźlicy (BCG), wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (HBV), błonicy (D), tężcowi (T) i krztuścowi (P), bakterii Haemophilus influenzae typu b (Hib), poliomyelitis (IPV), pneumokokom (PCV) i rotawirusom (RV).

Pierwsze szczepienia (HBV i BCG) odbywają się na oddziale noworodkowym w pierwszych dniach życia dziecka. Natomiast na kolejne wizyty należy się umówić w przychodni, która będzie realizowała szczepienia – pierwsza wizyta szczepienna w przychodni wypada po ukończeniu 6. tygodnia życia. Zazwyczaj wybór wariantu szczepień omawiany jest przez rodziców i lekarza podczas wizyty patronażowej dziecka w okresie noworodkowym. Warto ustalić to wcześniej, aby podczas pierwszej wizyty szczepiennej po ukończeniu 6. tygodnia życia wiadomo już było, którym wariantem dziecko będzie szczepione.

Podstawowa wersja Programu Szczepień Ochronnych oparta jest o preparaty nieskojarzone (monowalentne) lub niskoskojarzone (preparat „3w1” – DTP). Są to preparaty refundowane (bezpłatne) dla wszystkich dzieci. Wersja kalendarza szczepień oparta o preparat DTP jest stosowana w Polsce od dekad. Poszczególne wizyty szczepienne w pierwszym roku życia odbywają się wg planu przedstawionego na schemacie 1, w którym odstępy pomiędzy kolejnymi dawkami DTP wynoszą 2 miesiące. Schemat szczepień przy zastosowaniu tych preparatów przedstawia „Wariant 1”.

Alternatywnie Program Szczepień Ochronnych można realizować przy zastosowaniu preparatów wysoce skojarzonych typu „5w1” (DTaP-IPV-Hib)  lub „6w1” (DTaP-IPV-Hib-WZW B). Te preparaty są refundowane (bezpłatne) tylko dla niektórych niemowląt z grup ryzyka (np. wcześniakom). Dla pozostałych dzieci te szczepienia są nierefundowane, co oznacza, że ich koszty ponosi rodzic/opiekun dziecka. Co ważne, jeśli rodzice decydują się na kupno preparatu „5w1” lub „6w1”, to pozostałe szczepionki (przeciw rotawirusom, pneumokokom, odrze, śwince i różyczce) są nadal refundowane (bezpłatne) dla dziecka. Realizacja szczepień przy zastosowaniu preparatów skojarzonych typu „5w1” i „6w1” daje więcej możliwości rozplanowania wizyt szczepiennych w czasie, ponieważ minimalne odstępy możliwe do zastosowania pomiędzy kolejnymi dawkami „5w1” i „6w1” są krótsze niż w przypadku DTP. Można zaplanować je co 2 miesiące (Warianty 2. i 4.) – tak jak sugeruje to Program Szczepień Ochronnych – lub w krótszych odstępach czasu (przynajmniej 1-miesięcznych) – zgodnie z Charakterystyką Produktów Leczniczych (ChPL) poszczególnych preparatów (Warianty 3. i 5.).

Oprócz szczepień obowiązkowych w pierwszym półroczu życia wskazane jest również zaszczepienie dziecka preparatami zalecanymi, nierefundowanymi – przeciw meningokokom grupy B i meningokokom grup A, C, W i Y. Te preparaty można podawać w dowolnych odstępach od szczepień obowiązkowych lub zaplanować na jednej wizycie razem ze szczepieniami obowiązkowymi. Warto jest omówić chęć ich zastosowania u dziecka z lekarzem prowadzącym szczepienia na wizycie patronażowej, ustalając wybrany schemat szczepień. Od ukończenia 6. mies. życia zaleca się szczepienie dzieci przeciw grypie (w miesiącach jesienno-zimowych). Te szczepienia również można realizować w dowolnym odstępie od innych szczepień ochronnych.

Niezależnie od wyboru głównych preparatów szczepionek i schematu szczepień, ważne jest, aby dążyć do terminowego wykonywania szczepień. Opóźnianie szczepień, rozdzielanie preparatów na więcej wizyt czy pomijanie niektórych szczepień jest dla dziecka bardzo niekorzystne – opóźnia osiągnięcie ochrony przed chorobami zakaźnymi, które dla niemowląt mogą być bardzo niebezpieczne, a nawet śmiertelne.

Na czym polega indywidualny kalendarz szczepień?

Indywidualny kalendarz szczepień (IKSz) jest programem szczepień ochronnych ustalanym przez lekarza dla pacjenta (dziecka), w sytuacji kiedy doszło do zaburzenia realizacji obowiązującego kalendarza szczepień podanego w Programie Szczepień Ochronnych (PSO). Powody zaburzonego kalendarza szczepień i opóźnień w jego realizacji mogą być różne, tj. brak szczepień w związku z brakiem zgody rodziców/opiekunów dziecka, brak dokumentacji dotyczącej szczepień, opóźnienia w realizacji szczepień ze względu na stan zdrowia pacjenta, rodzina na stałe osiedla się lub wraca do Polski z innego kraju gdzie obowiązywał inny kalendarz szczepień, rodzice decydują się na rozszerzenie ochrony dziecka za pomocą dodatkowych szczepień zalecanych.

Podstawą opracowania IKSz powinna być dokumentacja pacjenta dotycząca wykonanych szczepień, tj. karta szczepień, książeczka zdrowia (polska lub zagraniczna) lub zaświadczenie o wykonaniu szczepienia. Opracowując IKSz należy przeanalizować dotychczas wykonane szczepienia oraz sprawdzić odstępy między dotychczas podanymi dawkami.

Kwalifikacja do szczepienia każdorazowo należy do zadań lekarza podstawowej opieki zdrowotnej (lekarza pierwszego kontaktu, pediatry), który sprawuje opiekę profilaktyczną nad pacjentem. Rola lekarza specjalisty to zdiagnozowanie i ustalenie rozpoznania, podjęcie decyzji o dalszym ewentualnym leczeniu czy rehabilitacji. Lekarz specjalista przekazuje informację o stanie dziecka i na tej podstawie lekarz podstawowej opieki podejmuje decyzję o przesunięciu szczepień.

Ustalając IKSz należy: określić potrzeby dziecka w zakresie uzupełnienia szczepień biorąc pod uwagę: dotychczas wykonane szczepienia, obowiązujące szczepienia z Programu Szczepień Ochronnych, wiek dziecka, sytuację epidemiologiczną, ewentualne wyniki poziomu przeciwciał oraz wskazania do zastosowania szczepień. Przy ustalaniu indywidualnego kalendarza szczepień można rozważyć preparaty, które pozwolą zrealizować/uzupełnić szczepienia w optymalnym czasie (np. zastosowanie szczepionek wysoko-skojarzonych, pamiętając, że niektóre z nich można podawać dzieciom do ukończenia 36 m. ż. a inne do ukończenia 24 m. ż.). W pierwszej kolejności należy zadbać o uzupełnienie szczepienia przeciw gruźlicy, wzwB, krztuścowi (ze względu na realne zagrożenie zakażeniem). W wieku kiedy dziecko zaczyna się samodzielnie poruszać, ze względu na narażenie na urazy z przerwaniem tkanek, ważne jest  zapewnienie ochrony przeciw tężcowi.

IKSz powinien obejmować jak najszerszy zakres szczepień, w tym szczepień zalecanych.

 

 

Jakie szczepienia są obowiązkowe w 2023 roku?

Szczepienia obowiązkowe (finansowane z budżetu) są wymieniane w aktualizowanym każdego roku Komunikacie Głównego Inspektora Sanitarnego dotyczącym Programu Szczepień Ochronnych.

Do szczepień obowiązkowych w 2023 roku należą szczepienia przeciw:

  • gruźlicy – obejmują dzieci i młodzież od dnia urodzenia do ukończenia 15 roku życia (1 dawka).
  • wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (wzw B) obejmują dzieci i młodzież od dnia urodzenia do ukończenia 19 r.ż. oraz uczniów szkół medycznych lub innych szkół prowadzących kształcenie na kierunkach medycznych, studentów uczelni medycznych lub innych uczelni, w których jest prowadzone kształcenie na kierunkach medycznych, osób szczególnie narażonych na zakażenie w wyniku styczności z osobą zakażoną wirusem wzw B, osób zakażonych wirusem wzw C, osób w fazie zaawansowanej choroby nerek z filtracją kłębuszkową poniżej 30 ml/min oraz osób dializowanych (3 dawki, a w grupach ryzyka zgodnie z zaleceniami).
  • rotawirusom – obejmują dzieci od 6 tygodnia życia. Przeprowadza się je w schemacie 2. lub 3. dawkowym, w zależności od rodzaju dostępnej szczepionki. Preferuje się wczesne rozpoczęcie i wczesne zakończenie schematu szczepienia i podanie pierwszej dawki szczepionki doustnie po ukończeniu 6 tygodnia życia, jednak nie później niż przed ukończeniem 12 tygodnia życia. W przypadku realizowania szczepienia w schemacie 2. dawkowym zaleca się zakończenie pełnego schematu przed ukończeniem 16 tygodnia życia. W przypadku realizowania szczepienia w schemacie 3. dawkowym zaleca się zakończenie pełnego schematu przed ukończeniem 22 tygodnia życia. Należy zachować odstępy pomiędzy kolejnymi dawkami nie krótsze, niż 4 tygodnie.
  • błonicy, tężcowi i krztuścowi szczepionką błoniczo-tężcowo-krztuścową (DTwP lub DTaP) obejmują podanie 3 dawek szczepienia podstawowego w pierwszym roku życia oraz jednej dawki uzupełniającej w 2 roku życia (dzieci urodzone przed upływem 37- tygodnia ciąży lub urodzone z masą urodzeniową poniżej 2500 g szczepione są szczepionką błoniczo-tężcowo-krztuścową z bezkomórkowym komponentem krztuścowym (DTaP). W 6 roku życia podaje się dawkę przypominającą szczepionki przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTaP). U młodzieży w wieku 14 lat podaje się dawkę szczepionki ze zmniejszoną zawartością komponentów błoniczego i krztuścowego (dTap). W 19 roku życia obowiązuje podanie kolejnej dawki przypominającej szczepionki przeciw błonicy i tężcowi (dT) (zaleca się aby zamiast szczepionki dT w tym czasie podać odpłatnie kolejną dawkę szczepionki dTap).
  • ostremu nagminnemu porażeniu dziecięcemu (poliomyelitis) obejmują podanie szczepionki inaktywowanej: dwie dawki szczepienia podstawowego w 1 roku życia oraz dawkę uzupełniającą w 2 roku życia.
  • inwazyjnemu zakażeniu Haemophilus influenzae typu B (Hib) obejmują podanie trzech dawek szczepienia podstawowego w 1 roku życia oraz czwartej dawki uzupełniającej podanej w 2 roku życia; uzupełnienie możliwe do ukończenia 5  roku życia.
  • odrze, śwince, różyczce obejmują dzieci i młodzież od 13 miesiąca życia do ukończenia 19 roku życia, podaje się 2 dawki szczepionki skojarzonej przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) w 13‒15 miesiącu życia  oraz dawkę przypominającą w 6 roku życia.
  • pneumokokom dla dzieci w wieku od 6 tygodniu do 2 roku życia, podaje się 3 dawki szczepionki zgodnie ze schematem 2+1, z dwiema dawkami podawanymi w 1 roku życia (w 2 i 4 miesiącu życia) i trzecią dawką w 13 miesiącu życia; dla dzieci w grupach ryzyka urodzonych przed 27 tygodniem ciąży oraz dzieci zmagających się z wybranymi, ciężkimi schorzeniami podaje się 4 dawki szczepionki zgodnie ze schematem 3+1.
  • ospie wietrznej obejmuje dzieci z grup ryzyka do ukończenia 12 roku życia: z upośledzeniem odporności o wysokim ryzyku ciężkiego przebiegu choroby, z ostrą białaczką limfoblastyczną w okresie remisji, zakażone HIV, przed leczeniem immunosupresyjnym lub chemioterapią oraz osoby zdrowe z ich otoczenia, które nie chorowały na ospę wietrzną. Szczepienia obejmują też dzieci przebywające w różnych zakładach opiekuńczych, w domach dziecka oraz przebywające w żłobkach lub klubach dziecięcych. Podawane są 2 dawki szczepionki.

Jakie szczepienia są zalecane w 2023 roku?

Szczepienia zalecane (bezpłatne) obejmują:

  • szczepienia przeciw HPV dziewcząt i chłopców w 12 i 13 r. ż.
  • szczepienia przeciw COVID-19 dzieci w wieku 5 lat i starszych.

Szczepienia zalecane (odpłatne) są wymienione w aktualizowanym każdego roku Komunikacie Głównego Inspektora Sanitarnego dotyczącym Programu Szczepień Ochronnych.

Lekarz jest zobowiązany do przekazania rodzicowi/opiekunowi dziecka pełnej dostępnej informacji o szczepieniach zalecanych oraz wyjaśnieniu wszelkich nieścisłości i wątpliwości dotyczących ich podania.
W praktyce lekarze często odnotowują w dokumentacji medycznej pacjenta, że poinformowali go o szczepieniach zalecanych i proszą o podpis rodzica/opiekuna dziecka (choć nie jest to wymóg prawny).

Do szczepień zalecanych w 2022 roku należą szczepienia przeciw:
– wirusowemu zapaleniu wątroby typu A (wzw A), zalecane osobom podróżującym do krajów o zwiększonym ryzyku wystąpienia zachorowań na wzw A,
– wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (wzw B), zalecane osobom narażonym na zakażenia związane z przerwaniem ciągłości tkanek lub poprzez kontakt seksualny, przewlekle chorym, osobom chorym na nowotwory układu krwiotwórczego, przygotowywanym do zabiegów operacyjnych, dzieciom i młodzieży nieobjętych szczepieniami obowiązkowymi, osobom dorosłym, zwłaszcza w wieku starszym,
– ospie wietrznej, zalecane osobom, które nie chorowały na ospę wietrzną i nie zostały wcześniej zaszczepione oraz kobietom planującym zajście w ciążę, które nie chorowały wcześniej na ospę wietrzną,
– grypie,
– meningokokom, zalecane niemowlętom od ukończenia 2 miesiąca życia, dzieciom i dorosłym narażonym na ryzyko inwazyjnej choroby meningokokowej,
– ludzkiemu wirusowi brodawczaka (Human Papillomavirus, HPV), zalecane szczególnie osobom przed inicjacją seksualną.
– kleszczowemu zapaleniu mózgu, zalecane osobom przebywającym na terenach o nasilonym występowaniu tej choroby,
– cholerze, zalecane osobom wyjeżdżającym do rejonów zagrożonych wystąpieniem epidemii cholery,
– durowi brzusznemu, zalecane osobom wyjeżdżającym do rejonów endemicznego występowania zachorowań na dur brzuszny,
– wściekliźnie, zalecane osobom wyjeżdżającym do rejonów endemicznego występowania zachorowań na wściekliznę,
– żółtej gorączce, zalecane osobom nieszczepionym wcześniej, wyjeżdżającym na obszary zagrożone zakażeniem.

Co to jest alternatywny kalendarz szczepień?

Alternatywny kalendarz szczepień to program szczepień, który jest prowadzony zgodnie z zaleceniami (odstępy, ogólne zasady schematu szczepień), ale przy użyciu równoważnych szczepionek, dostępnych w innych połączeniach, skojarzeniach. Najpopularniejszym przykładem jest podanie płatnych szczepionek wysoko – skojarzonych: 5 w 1 (błonica, tężec, krztusiec, polio, Hib, wzw B) lub 6 w 1 (błonica, tężec, krztusiec, polio, Hib) zamiast bezpłatnej szczepionki DTP (błonica, tężec, krztusiec). Alternatywny kalendarz szczepień ułatwia więc realizację szczepień (mniej wizyt, mniej wkłuć, mniej stresu i bólu dla dziecka, szersza ochrona,  lepszy profil bezpieczeństwa szczepionek 5 w 1 i 6 w 1 (zawierają bezkomórkowy składnik krztuśca) w porównaniu z DTP (zawierają całe komórki krztuśca). Alternatywa może dotyczyć również szczepionek przeciw pneumokokom, np. w 2017 r. można zastąpić bezpłatną 10- walentną szczepionkę przeciw pneumokokom  szczepionką 13- walentną (odpłatna dla całej populacji, bezpłatna tylko w grupach ryzyka). Lekarz powinien o takiej informacji poinformować rodzica.

Czy można zaszczepić dziecko w starszym wieku niż wiek zalecany?

Zaszczepienie dziecka w starszym wieku niż wiek zalecany jest możliwe, jeżeli:

  • taką możliwość przewiduje Charakterystyka Produktu Leczniczego danej szczepionki,
  • znane są istotne powody opóźnienia szczepienia, np. przeciwwskazania zdrowotne do podania szczepionki w zalecanym wieku.

Wybór wieku, w którym zaleca się dane szczepienie, uwzględnienia czynniki wpływające na skuteczność i bezpieczeństwo szczepienia, takie jak:

  • ryzyko zachorowania na daną chorobę w różnych okresach życia,
  • ryzyko niepożądanych odczynów poszczepiennych,
  • możliwość odpowiedzi na szczepienie.

Wskazane jest więc przestrzeganie zalecanego wieku szczepienia oraz schematu szczepienia, gdyż zapewnia to uzyskanie optymalnej ochrony przed daną chorobą zakaźną. W przypadku dzieci zaleca się szczepienie jak najmłodszych dzieci narażonych na zachorowanie na daną chorobę, oczywiście o ile w badaniach klinicznych potwierdzono skuteczność i bezpieczeństwo danej szczepionki oraz nie ma już ryzyka upośledzenia odpowiedzi immunologicznej przez biernie przekazane przez matkę przeciwciała. W ostatnim okresie ciąży dziecko otrzymuje bowiem od matki przeciwciała odpornościowe przeciw niektórym drobnoustrojom. Takie przeciwciała nie pojawią się jednak u noworodka urodzonego przedwcześnie oraz wtedy, gdy matka nie zetknęła się, nie chorowała lub nie była zaszczepiona przeciw określonemu patogenowi. Tego rodzaju odporność trwa krótko, wygasa zazwyczaj w ciągu  2-3 miesięcy, czasami utrzymuje się przez 6 miesięcy.

Pierwsze miesiące życia to czas, w którym, dzięki szczepieniom, niemowlę buduje własną odporność. Rezygnacja ze szczepień lub ich opóźnianie, odbiera dziecku możliwość obrony przed zachorowaniem na groźne choroby, np. na krztusiec, gruźlicę czy inwazyjną chorobę pneumokokową. Niepotrzebne opóźnianie szczepień przedłuża bowiem okres, w którym dziecko nie uzyskało pełnego zabezpieczenia przed daną chorobą zakaźną, co skutkować może brakiem uodpornienia dziecka w wieku największego narażenia na daną chorobę. Takie postępowanie nie niesie żadnych uzasadnionych korzyści zdrowotnych.

Przeprowadzanie szczepień w granicach wiekowych i odstępach wskazanych w Programie Szczepień Ochronnych oparte jest na badaniach klinicznych szczepionek, dotyczących ich bezpieczeństwa i skuteczności, przesłankach epidemiologicznych i wskazaniach określonych w Charakterystyce Produktu Leczniczego.

Jaki jest stan zaszczepienia w Polsce?

W ocenie stanu zaszczepienia podstawową rolę odgrywa Inspekcja Sanitarna, która pozyskuje dane ze wszystkich placówek ochrony zdrowia w Polsce (gabinety POZ i szpitale). Dane jednostkowe przekazywane w określonym czasie na formularzach sprawozdawczych  (MZ-54)  są agregowane na poziomie powiatów (Powiatowe Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne, PSSE) i przesyłane do Wojewódzkich Stacji Sanitarno – Epidemiologicznych (WSSE). Kolejno dane z poziomu WSSE przekazywane są do NIZP PZH-PIB do Zakładu Epidemiologii, gdzie są odpowiednio rejestrowane i analizowane, w celu oceny stanu zaszczepienia przeciw różnym chorobom w kraju. Stan zaszczepienia odnoszony jest do kohorty urodzeniowej (tj. danego rocznika od stycznia do grudnia w którym rodzą się dzieci, średnio 380 tys. dzieci).

 

Dane dotyczące wykonanych szczepień pochodzą ze wszystkich placówek ochrony zdrowia.

Dane są przekazywane są do NIZP PZH-PIB przez WSSE, jako dane zbiorcze, zebrane przez PSSE.

Stan zaszczepienia odnoszony jest do kohorty urodzeniowej.

Stan zaszczepienia dzieci w 3 r.ż. w 2022 roku na podstawie danych z meldunków NIZP PZH-PIB:

  • 83,9% odsetek dzieci w pełni zaszczepionych,
  • 14,6% odsetek dzieci częściowo zaszczepionych*,
  • 1,6% odsetek dzieci w ogóle niezaszczepionych.

*uwzględniono dzieci z całej kohorty urodzeniowej, stąd też brak niektórych szczepień może wynikać z daty urodzenia, np. dzieci urodzonych pod koniec roku.

Stan zaszczepienia przeciw wybranym chorobom zakaźnym (dane za 2022 rok oceniane u dzieci w 2 r.ż.):

94,3% – stan zaszczepienia przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi,

94,1% – stan zaszczepienia przeciw poliomyelitis,

97,3% – stan zaszczepienia przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (wzwB),

97,7% – stan zaszczepienia przeciw gruźlicy (szczepionką BCG),

90,9% – stan zaszczepienia przeciw odrze (pierwsza dawka szczepionki MMR),

94,2% – stan zaszczepienia przeciw Haemophilus influenzae,

94,3% – stan zaszczepienia przeciw pneumokokom,

87,8% – stan zaszczepienia przeciw rotawirusom.

Więcej szczegółowych informacji na temat stanu zaszczepienia przeciw którym stosujemy obowiązkowe szczepienia: Biuletyny „Szczepienia ochronne w Polsce”.

Stan zaszczepienia przeciw chorobom zwalczanym drogą szczepień, znajdującym się w Kalendarzu Szczepień utrzymuje się na poziomie zapewniającym odporność zbiorowiskową, co przekłada się na brak zachorowań o charakterze epidemicznym.

Stan zaszczepienia na poziomie ogólnokrajowym przeciw chorobom znajdującym się w obowiązkowym Kalendarzu Szczepień utrzymuje się na poziomie zapewniającym utrzymanie odporności zbiorowiskowej.

Stan zaszczepienia na poziomie powiatowym wymaga poprawy, gdyż w wielu powiatach obniżył się do niebezpiecznego poziomu 85-89%.

Niestety nadal zwiększa się liczba osób uchylających się od szczepień obowiązkowych dzieci i młodzieży.

 

Jaka jest liczba uchyleń dotyczących szczepień obowiązkowych?

W czasie ostatnich 5 lat liczba uchyleń od szczepień obowiązkowych zwiększyła się prawie 2-krotnie, od 48,6 tys. uchyleń w 2019 roku do 87,3 tys. uchyleń w 2023 roku.

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – PIB gromadzi informacje dotyczące liczby osób uchylających się od szczepień obowiązkowych. Liczba ta jest odnoszona do osób podlegających szczepieniom w danym roczniku. Obejmuje dzieci i młodzież do 19 roku życia podlegające szczepieniom wg obowiązkowego Programu Szczepień Ochronnych. Opracowane dane są udostępnione na stronie NIZP PZH-PIB w Biuletynach Szczepienia Ochronne. Przykładowo dane za 2022 rok dostępne są w Biuletynie Szczepienia Ochronne za 2022 rok na 91 stronie.

Przypadki uchylania się od obowiązkowych szczepień przewidzianych w PSO monitorowane są od 2003 roku.

W latach 2003- 2009 odnotowano od 3077 do 4993 przypadków uchylania się od obowiązkowych szczepień (liczba dzieci i młodzieży) (2003 roku- 4893 uchyleń; 2004 roku- 4392 uchylenia; 2005 roku- 4326 uchyleń, 2006 roku – 3435  uchyleń, 2007 roku- 3250 uchyleń, 2008 roku- 3188 uchyleń, 2009 roku- 3077 uchyleń.

W 2010 roku odnotowano 3437 uchylających, w 2011 roku – 4689 uchylających, w 2012 roku – 5340 uchylających, w 2013 roku – 7248 uchylających, w 2014 roku – 12 681 uchylających, w 2015 roku – 16 689 uchylających, w 2016 roku – 23 147 uchylających, w 2017 roku – 30 090 uchylających, w 2018 roku 40 342 uchylających, w 2019 roku – 48 609 uchylających, w 2020 roku – 50 575 uchylających, w 2021 roku –61 368 uchylających, a w 2022  roku- 72 722 uchylających. W 2023 roku odnotowano 87 344 uchyleń.

Liczba przypadków uchylania się od obowiązkowych szczepień w przeliczeniu na 1 000 osób w wieku 0-19 lat wynosiła: 0,7 w 2012 roku; 0,97 w 2013 roku; 1,71 w 2014 roku; 2,3 w 2015 roku; 3,2 w 2016 roku; 4,1 w 2017 roku, 5,5 w 2018 roku, 6,6 w 2019 roku, 6,9 w 2020 roku, 8,3 w 2021 roku oraz 9,9 w 2022 roku. W 2023 roku odnotowano 11,8 uchyleń /1000 osób w wieku 0-19 lat.

 

 

 

  • Liczba uchylających się od szczepień obowiązkowych jest opracowywana na podstawie raportów pracowników ochrony zdrowia przekazywanych do Inspekcji Sanitarnej. Stan zaszczepienia uaktualniany jest co kwartał, a raz w roku publikowany pełny raport.
  • Liczba uchylających dotyczy dzieci i młodzieży w wieku od 0 do 19 lat, objętych sprawozdaniami w danym roku. W liczbie uchylających się od szczepień zawarte są również odmowy, które później zostały cofnięte. Wśród uchylających się raportowane są również osoby, które miały odroczone szczepienia np. z powodów zdrowotnych, ale po jakimś czasie zostały zaszczepione lub rodzice przekonali się do szczepień i zgodzili się na szczepienie dziecka.
  • Odmowa kilku szczepień w przypadku jednego dziecka jest liczona jako 1 odmowa.

Jakie zasady obowiązują przy podawaniu szczepionki DTP- przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi w przypadku zaburzonego schematu szczepień?

Optymalnie zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych szczepionka DTP podawana jest w następującym schemacie:
Szczepienie podstawowe (4 dawki):
• pierwsza dawka: w 2 miesiącu życia,
• druga dawka: w 3-4 miesiącu życia,
• trzecia dawka: w 5-6 miesiącu życia,
• czwarta dawka: w 16-18 miesiącu życia (uzupełniająca)
Szczepienie przypominające:
• piąta dawka w 6 roku życia (szczepionką DTaP zawierającą bezkomórkowy składnik krztuścowy).
• szósta dawka w 14 roku życia (szczepionką dTap zawierającą bezkomórkowy składnik krztuścowy i obniżoną zawartość antygenów)
Szczepienia podstawowe mogą być realizowane przy użyciu szczepionki DTwP z całymi komórkami krztuśca (szczepienie bezpłatne) lub DTaP z bezkomórkowym składnikiem krztuścowym (najczęściej w postaci szczepionek skojarzonych 4 w 1 , 5 w 1 lub 6 w 1) (szczepienie płatne, bezpłatne jedynie w grupach ryzyka).

Szczepionka DTwP przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi z całymi komórkami krztuśca, na każdym etapie szczepienia może być zastąpiona szczepionką DTaP przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi z bezkomórkowym składnikiem krztuśca.

W przypadku realizacji schematu szczepień szczepionką DTaP należy go realizować przy użyciu preparatu tego samego producenta.
Jeżeli dany preparat DTaP jest niedostępny nie należy opóźniać szczepienia tylko je kontynuować przy użyciu  szczepionki o składzie antygenowym najbardziej zbliżonym do wcześniej podawanej.
Liczba dawek szczepionki DTP konieczna do ukończenia schematu podstawowego zależy od wieku dziecka w chwili rozpoczęcia szczepienia, jeżeli pierwszą dawkę podano w wieku <12. miesiąca życia, to zaleca się podanie 4 dawek, a jeżeli ≥12. miesiąca życia, to do ukończenia szczepienia podstawowego wystarczą 3 dawki.
Jeżeli czwartą dawkę szczepionki DTP podano do ukończenia 3 lat życia, to zaleca się podanie piątej dawki w wieku 6 lat. Jeżeli czwartą dawkę podano po 4. urodzinach, to piąta dawka nie jest już potrzebna.
Kolejna dawka przypominająca jako szczepionka dTap o zmniejszonej dawce bezkomórkowych komponentów krztuśca i toksoidu błonicy powinna być podana w 14. roku życia (szczepienie bezpłatne) oraz w 19 roku życia (szczepienie odpłatne zalecane).
Kolejne dawki przypominające dTpa należy podawać z częstotliwością co około 10 lat (szczepienie zalecane, odpłatne).

Gdzie można znaleźć informacje jaki jest stan zaszczepienia poszczególnymi szczepionkami w Polsce?

Poziom zaszczepienia (inaczej stan zaszczepienia) to odsetek populacji, która została zaszczepiona na określoną chorobę. Informacje o stanie zaszczepienia można znaleźć na stronach Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – PZH w zakładce Meldunki epidemiologiczne/EPIMELD/Biuletyn Szczepienia Ochronne w Polsce. Pod linkami dla kolejnych lat, w spisie treści dokumentu można odnaleźć informacje dotyczące poszczególnych szczepionek obowiązkowych i zalecanych.

Dlaczego w Polsce utrzymywany jest obowiązek szczepień?

Obowiązek szczepień wiąże się z dążeniem do uzyskania maksymalnej ochrony przed zakażeniem, a w dalszej perspektywie do zlikwidowania (eradykacji) danej choroby zakaźnej. Tylko uodpornienie wysokiego odsetka osób, najczęściej ponad 90% uruchamia mechanizm odporności zbiorowiskowej, który gwarantuje zahamowanie krążenia drobnoustroju i ochronę osób zaszczepionych oraz tych którzy z racji stanu zdrowia lub wieku nie zostali zaszczepieni. W populacji dzieci zawsze będzie kilka procent chorujących przewlekle, niezaszczepionych ze względu na stan zdrowia lub osób, u których szczepionki są nieskuteczne. Są także dzieci, które ze względu na swój wiek są za małe aby je zaszczepić. Jeżeli szczepienia są prowadzone na masową skalę, to te dzieci mają ochronę pośrednią wynikającą właśnie z odporności zbiorowiskowej. Ponieważ otaczają ich zaszczepieni koledzy, dzieci niezaszczepione są bezpieczne. Jeżeli liczba wykonanych szczepień spadnie poniżej pewnego poziomu, właściwego dla danej choroby, to ta ochrona nie będzie skuteczna. I to właśnie zjawisko odporności zbiorowiskowej stanowi społeczne uzasadnienie obowiązku szczepień.

Szczepienia obowiązkowe są realizowane wg Programu Szczepień Ochronnych do 19 roku życia oraz u osób dorosłych szczególnie narażonych (np. studentów medycyny). Szczepienia obowiązkowe są finansowane z budżetu Ministerstwa Zdrowia.
O wykonanie tych szczepień u dzieci mają obowiązek zadbać rodzice i lekarz rodzinny. Nie zaszczepienie dziecka zdrowego (bez przeciwwskazań do szczepień) jest zaniedbaniem jego zdrowia, ponieważ naraża je na zachorowanie i ewentualne powikłania choroby zakaźnej.

Szczepienia ochronne w Polsce wykonywane są w oparciu o ustawę o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U.2008 nr. 234 poz. 1570), zgodnie z którą osoby przebywające na terytorium Polski są obowiązane na zasadach określonych w ustawie do poddawania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym.

Szczepienia obowiązkowe wymieniane są w aktualizowanym każdego roku Programie Szczepień Ochronnych wydawanym jako Załącznik do Komunikatu Głównego Inspektora Sanitarnego.

Gdzie można ustalić Indywidualny Program Szczepień?

Indywidualny kalendarz szczepień powinni układać doświadczeni lekarze z poradni konsultacyjnych ds. szczepień  (to nazwa poradni, które obecnie najczęściej działają w obrębie Poradni Chorób Zakaźnych lub Poradni Immunologicznych). Z kolei realizacja samego programu  szczepień zatwierdzonego przez specjalistę może odbywać się w poradni podstawowej opieki zdrowotnej.

Ustalenie indywidualnego programu szczepień na odległość jest niemożliwe.

Gdzie można odnaleźć informacje przeciw jakim chorobom w przeszłości zostaliśmy zaszczepieni?

Osoba dorosła może ustalić swój potencjalny status odporności przeciw różnym chorobom na podstawie dokumentacji medycznej przebytych chorób zakaźnych lub historii szczepień zapisanej w książeczce zdrowia.

Osoba, która nie jest w stanie udokumentować swojej historii szczepień może ją odtworzyć na podstawie wprowadzanych w przeszłości zmian do Programu Szczepień Ochronnych (popularnie określanym Kalendarzem Szczepień).

Na portalu Szczepienia.info udostępniliśmy możliwość sprawdzenia historycznych danych zawartych w Programie Szczepień Ochronnych w ubiegłych latach.

Aby sprawdzić jakie szczepienia obowiązywały w Twoim roczniku albo w roku urodzenia Twojego dziecka, należy w zakładce „Kalendarz” przesunąć suwak na właściwy rok. Przedstawione dane są orientacyjne i nie mają mocy prawnie wiążącej.

Czy na stronie NIZP-PZH można znaleźć informacje na temat liczby zachorowań wśród dzieci szczepionych i nieszczepionych?

Rodzaj danych o zachorowaniach na choroby zakaźne publikowanych  na stronach NIZP-PZH w Meldunkach o zachorowaniach na choroby zakaźne, zakażeniach i zatruciach w Polsce oraz Biuletynie „Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce” wynika z określonych zapisów prawnych dotyczących rejestracji chorób zakaźnych. Dane te nie rozgraniczają występowania zachorowań  u osób szczepionych i nieszczepionych. Uzyskanie takich danych wymaga przeprowadzenia dodatkowych  badań epidemiologicznych, a w odniesieniu do wybranych chorób dodatkowych analiz epidemiologicznych.

 

 

Gdzie można znaleźć informacje o kalendarzach szczepień w krajach europejskich?

Informacje o programach szczepień w krajach Unii Europejskiej można sprawdzić na stronie internetowej Europejskiego Centrum Prewencji i Kontroli Chorób (ECDC- European Centre for Disease Prevention and Control).

Służy temu interaktywne narzędzie, gdzie można znaleźć wszystkie Kalendarze Szczepień, ze wskazaniem szczepień obowiązkowych i zalecanych oraz porównać programy szczepień w różnych krajach.

 

Gdzie można znaleźć informacje o szczepieniach pracowniczych i kto takie szczepienia finansuje?

Szczepienia pracownicze zostały wymienione w:
•    Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 3 stycznia 2012 r. w sprawie wykazu rodzajów czynności zawodowych oraz zalecanych szczepień ochronnych wymaganych u pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy lub podwładnych podejmujących pracę, zatrudnionych lub wyznaczonych do wykonywania tych czynności (Dz. U. 2012 poz. 40)

•    Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. poz. 716 oraz z 2008 r. poz. 288).

Szczepienia pracownicze są finansowane w całości przez pracodawców, z wyjątkiem szczepień przeciw wzwB pracowników wykonujących zawody medyczne, które są finansowane z budżetu Ministerstwa Zdrowia.

Dla kogo zalecane są szczepienia?

 

Czy szybsze wezwanie na szczepienie obowiązkowe w 6. roku jest prawidłowe?

Zgodnie z obowiązującym Programem Szczepień Ochronnych dziecku w 6. roku życia (po ukończeniu 5 lat) należy podać dawki przypominające szczepionki:

  • przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi (szczepionka DTaP przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi z bezkomórkowym składnikiem krztuśca),
  • przeciw poliomyelitis (szczepionka inaktywowana IPV),
  • przeciw odrze, śwince i różyczce (szczepionka MMR).

Generalnie szczepienia zaplanowane w 6. roku życia należy realizować, kiedy dziecko ukończy 5 lat.

W obecnej sytuacji zdarzają się sytuacje, że na szczepienie wzywane są dzieci przed ukończeniem 5. roku życia.

Jest to dopuszczalne, choć powinno być wyjątkiem, a nie regułą. Trudno określić jednoznacznie okres czasu, o który można przyspieszyć podanie tych szczepionek. W przypadku szczepionki MMR nie ma to większego znaczenia, gdyż cykl szczepienia obejmuje podanie 2 dawek szczepionki, a odstęp między nimi nie może być krótszy niż 6 tygodni. W przypadku dawek przypominających szczepionki DTaP i szczepionki IPV trudno jednoznacznie określić, o ile wcześniej (względem wieku wymienionego w PSO) można je podać. Może to być zasadne w przypadku obawy, że szczepienie nie będzie mogło być zrealizowane w terminie przewidzianym w PSO. Nie wpłynie to na końcową skuteczność ani bezpieczeństwo szczepienia. Trzeba jednak pamiętać, że wydłuża się czas do podania kolejnej dawki przypominającej szczepionki DTaP, co sprawia, że ochrona przeciw tężcowi może być niepełna (w razie ewentualnej ekspozycji konieczne rozważenie profilaktyki poekspozycyjnej).

Na czym polega strategia kokonu w szczepieniach?

Strategia kokonu dotyczy szczepienia osób z otoczenia dzieci/dorosłych, które nie mogą być szczepione. Stanowi pośrednią ochronę osób z grup ryzyka, które z racji wieku lub przeciwwskazań medycznych nie mogą być szczepione lub które są niedostatecznie chronione po szczepieniu.

Przykłady:

  • Szczepienie rodziców i rodzeństwa noworodków i młodych niemowląt,
  • Szczepienie pracowników ochrony zdrowia,
  • Szczepienie domowników, chorego w stanie immunosupresji.

W strategii kokonu szczepione są osoby mające częsty i bliski kontakt z pacjentem, której nie można zaszczepić ze względu na:

  • zbyt młody wiek (np. niemowlęta),
  • przeciwwskazania medyczne (np. chorzy z ciężkimi niedoborami odporności komórkowej, pierwotnymi lub nabytymi),
  • u której ze względu na stan zdrowia (podeszły wiek, choroby przewlekłe), skuteczność szczepienia może być zmniejszona.

Przykładem zastosowania strategii kokonu w praktyce jest ochrona przeciw krztuścowi niemowląt.

Głównym celem wszystkich strategii kontroli krztuśca jest maksymalna redukcja zachorowań u noworodków i niemowląt (zwłaszcza w pierwszych kilku miesiącach życia) ze względu na najpoważniejsze konsekwencje krztuśca w tym wieku i dużą śmiertelność. Wyniki badań wykazują, że źródłem zakażenia noworodka i niemowlęcia najczęściej jest jego matka, a w następnej kolejności ojciec. Nieco rzadziej niemowlęta zarażają się od starszego rodzeństwa lub innych bliskich krewnych (dziadkowie).

Szczepienia przeciw krztuścowi niemowlęcia rozpoczynamy, gdy ukończy ono sześć tygodni życia. Wykształcenie pełnej odporności poszczepiennej wymaga podania dawek podstawowych szczepienia w pierwszych miesiącach życia.

W takim wypadku jedyną formą ochrony przed zakażeniem bakterią krztuśca jest postępowanie zgodne ze strategią kokonu, czyli szczepienie osób mających bliski kontakt z noworodkami i niemowlętami w pierwszych kilku miesiącach życia (tzn. do czasu ukończenia podstawowego szczepienia przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTP) u dziecka).

W praktyce strategia kokonowa sprowadza się do podania dawki przypominającej szczepionki Tdap obojgu rodzicom niezaszczepionego dziecka, jego dziadkom (lub innym opiekunom) oraz zaszczepienia zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych jego starszego rodzeństwa. Na tej samej zasadzie dawki przypominające Tdap przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi z obniżoną zawartością antygenów błonicy i krztuśca, zaleca się personelowi medycznemu, który ma kontakt z noworodkami i niemowlętami, a także personelowi innych placówek zajmujących się dziećmi w tym wieku (dawka przypominająca co 10 lat). Jednocześnie lekarze powinni informować rodziców, że oni również mogą i powinni się zaszczepić.

Ostatnia aktualizacja: 3 stycznia 2024
Materiały źródłowe

Ogólne wytyczne dotyczące szczepień ochronnych – cz. 1. Zalecenia amerykańskiego Komitetu Doradczego ds. Szczepień Ochronnych (ACIP). Med. Prakt. Szczepienia 1/2012.

https://prawo.mp.pl/publikacje/prawomedyczne/53202,szczepienia-zagadnienia-prawne

http://www.mp.pl/szczepienia/praktyka/ekspert/technika_organizacja_szczepien_ekspert/8727

http://www.mp.pl/szczepienia/prawo/zapytajprawnika/show.html?id=85397

Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2017 r., poz. 125).

 

 

 

pokaż więcej